Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 71

ElSA - EISUBERG
(IGNIMBRIT)
JÓN JÓNSSON
Minningu Einars H. Einarssonar,
hins fjölfróða náttúrufræðings á
Skammadalshóli í Mýrdal, er grein
þessi tileinkuð.
Með virðingu og þökk. Höfundur.
Orðabók Menningarsjóðs 1983
er orðið eisa skilgreint sem
eimyrja, glóandi aska, eldur.
Þetta er í fullu samræmi við það
sem ég svo oft sá í gamla hlóðareldhúsinu á
bemskuheimili mínu.
Fyrir kom að smátt varð um eldivið á þeim
árum og varð þá örþrifaráðið að kynda með
grámosa. Þegar loginn var slokknaður var
eftir lag af glóandi ögnum sem þyrlaðist upp
ef við var hreyft. Þetta var kallað eisa. Orðið
er þekkt um allt land þótt lítið sjáist það á
prenti nú á dögum. Það er rammíslenskt
enda notar klettafjallaskáldið Stephan G.
Stephansson það í málandi lýsingu á ferð
með járnbrautarlest í kvæðabálkinuin „A
ferð og flugi“ þar sem segir: „... og vélin spjó
Jón Jónsson (f. 1910) lauk fil.lic.-prófi í jarðfræði
frá Uppsalaháskóla árið 1958. Hann starfaði hjá
Raforkumálaskrifstofunni og síðar Orkustofnun
frá 1958 til 1980 er hann lét af störfuum fyrir
aldurs sakir. Þar fékkst Jón einkum við leit að
köldu og heitu vatni og síðast við gerð jarðfræði-
korts af Reykjanesskaga. Á árunum 1969-1974
starfaði Jón á vegum Sameinuðu þjóðanna í Mið-
Ameríku og fór fjölda ferða sem ráðgjafi á þeirra
vegum, einkum til Afríkulanda. Eftir að hann lét af
störfum hefur hann haldið áfram rannsóknum,
m.a. við Eyjafjallajökul og í nágrenni við æsku-
slóðirnar í Vestur-Skaftafellssýslu. Jón Jónsson er
heiðursfélagi í Hinu íslenska náttúrufræðifélagi.
eisu við andköfin djúp, sem iðaði í loftinu og
brann“. Ekki veit ég hvort það hefur áður
verið notað í jarðfræðilegu sambandi en ég
gerði það í grein í Utivist 12. 1986 og aftur í
sama riti nr. 15. 1989. Ég notaði það þá og
svo nú með nokkrum fyrirvara sem þýðingu
á ignimbrit, en það orð var upprunalega
haft urn berg myndað við eldbræðslu af
glerögnum í gos-öskuskýi (nuée ardente) en
hefur síðar fengið víðtækari, en um leið
óljósari merkingu. Ein slík þýðing er flikru-
berg, sem nokkuð hefur verið notað hér á
landi. Ekki finnst mér það koma vel heim við
þá myndun sem hér er til umræðu. Svo sem
málið nú horfir við kýs ég eisuna fremur.
Reynslan mun sýna hvað lifir.
■ ELDRÚNIR FORNAR
Eldgos hafa ísland byggt frá grunni og enn
bæta þau við. Því er ekki að undra þótt hér
megi finna meiri fjölbreytni í gosmyndunum
en annars staðar á hnettinum.
Ekki hefur mér tekist að finna hvenær það
var sem Einar á Skammadalshóli fyrst veitti
athygli þeirri sérkennilegu bergmyndun sem
hér verður nokkuð fjallað um, en svo virðist
sem það hafi í Sólheimanesinu verið og
eitthvað fyrir 1970 því þá hafði hann aflað
sér staðgóðrar þekkingar á svæðinu kring-
um Sólheima og birti um það gagnmerka
ritgerð (Einar H. Einarsson 1982). Honum
var þegar í upphafi ljóst að þessi myndun,
sem hann nefndi gjóskuberg, var til orðin
I
Náttúrufræðingurinn 70 (1), bls. 69-76, 2000.
69