Náttúrufræðingurinn - 1997, Síða 18

svæðinu. Samstarfsaðilar verkefnisins
reistu 15 stöðvar breiðbands-skjálftamæla
víðs vegar um landið og nutu góðrar að-
stoðar bænda við uppetningu þeirra í byggð
(1. mynd). Mælarnir eru næmir fyrir jarð-
skjálftum víðs vegar á jörðinni og söfnuðu
stöðugt gögnum frá því þeir voru settir upp
1993-1995 og þangað til þeir voru teknir
niður haustið 1996. Að auki settum við upp
14 mæla sumarið 1995 á línu sem náði þvert
yfir landið - þar af sex á Vatnajökul. Þetta
var gert til þess að fá sem nákvæmasta
greiningu á innlendum skjálftum í nágrenni
línunnar og til þess að safna upplýsingum
um eldvirkni Vatnajökulssvæðisins (I. mynd).
Fyrstu stig úrvinnslu eru hafin og gerð
þrívíðra mynda af hraðabreytingum rúm-
bylgna (P og S) í möttlinum undir Islandi er
lokið (Wolfe o.fl. 1997). Upplýsingar um
hraða, hraðabreytingar og deyfingu jarð-
skjálftabylgna geta gefið vísbendingu um
heit svæði og hugsanlega tilvist kviku í iðr-
um jarðar, því að hiti og kvika hægja á og
deyfa skjálftabylgjur. Fram kemur að möttul-
strókurinn er stromplaga og er miðja hans
undir miðhálendinu og vesturhluta Vatna-
jökuls (2. mynd). Þvermál hans er u.þ.b. 150-
300 km á 100^100 km dýpi og nær hann lík-
lega a.m.k. niður á 650 km dýpi. Myndirnar
hafa takmarkaðan skýrleika (upplausn) ofan
100 km og neðan 400 km dýpis. Af þeirn má
m.a. draga þá ályktun að möttullinn undir
Islandi er heitastur undir miðhálendinu og
vesturhluta Vatnajökuls en kaldastur undir
Austurlandi. Stromplögun möttulstróksins
er samfelldari í líkani Wolfe o.fl. (1997) (2.
mynd) en hjá Kristjáni Tryggvasyni o.l'l.
(1983). Þessi mismunur stafar líklega af meiri
mælióvissu eldri gagna.
Til að afmarka bræðslusvæðið í möttlinum
er nauðsynlegt að ákvarða bylgjuhraða sem
fall af dýpi. Greining rúmbylgna sem lýst var
hér að ofan gefur upplýsingar um hraða-
breytingar, sem einar sér duga ekki til þess
að afmarka bræðslusvæðið með nokkurri
vissu, auk þess sem upplausn fjarlægra
rúmbylgna er takmörkuð ofan 100 km dýpis.
Greining yfirborðsbylgna gefur hins vegar
S-bylgjuhraða sem fall al' dýpi. Frumniður-
stöður úr greiningu yfirborðsbylgna sýna
töluverða hraðaminnkun (u.þ.b. 10%) í möttl-
inum á u.þ.b. 50 km dýpi undir miðju lands-
ins og eftir gosbeltinu norðan Vatnajökuls.
Líklegt er að þar liggi efri mörk bræðslu-
svæðis möttulsins þ.e. efri mörk hlutbráðins
linhvels á þessu landsvæði (Ingi Þ. Bjarna-
son 1997). Þessu svæði má líkja við ofn þar
sem öll helstu jarðefni sem mynda landið
Island verða til. Er við hæfi að kalla það
„Eldhjarta íslands", eins og Einar Bene-
diktsson skáld komst að orði í kvæði sínu
„Heklusýn“.
■ ELDVIRKNI undir
VATNAjÖKLI
Vatnajökulssvæðið er eitt virkasta eldgosa-
og jarðskjálftasvæði landsins. Líta má á það
sem jarðfræðilega þungamiðju þess eða
miðju heita reitsins. Efni margra stærstu eld-
gosa síðan ísöld leið hefur komið úr
kvikuhólfum megineldstöðva sem eru undir
jöklinum og í nágrenni hans. Mikil skjálfta-
virkni er á Vatnajökulssvæðinu (Páll Einars-
son 1991 b), og oft og tíðum eru náin tengsl
milli jarðskjálfta og eldvirkni eða kviku-
umbrota á íslandi. Líklegt er að í framtíðinni
verði hægt að fylgjast með aðdraganda
eldgosa af meira öryggi en nú með frekari
rannsóknum á skjálftavirkni ásamt öðrum
þáttum. Ennþá vantar upp á þekkingu á
ýmsum grundvallareiginleikum jarðskjálfta á
Vatnajökulssvæðinu og tengslum þeirra við
eldvirkni. Það stafar meðal annars af of
mikilli fjarlægð fastra jarðskjálftamæla frá
upptökum skjálftanna. Úr þessu var bætt
tímabundið í þrjá mánuði sumarið 1995,
þegar hópur ÍSBRÁÐAR-verkefnisins kom
fyrir sex skjálftamælum á Vatnajökli (1. og 3.
mynd). Slíku mælaneti hafði ekki áður verið
komið fyrir á jöklinum sjálfum þar sem mælar
skráðu stöðugt á stafrænu formi. Töluverð
almenn skjálftavirkni mældist, en að auki
kom fram óvanaleg virkni. Samhliða Skaftár-
hlaupi dagana 24.-28. júlí 1995 mældust
stöðugar skjálftabylgjur (skjálftaórói) með
öll einkenni gosóróa. Við nánari greiningu á
þessum skjálftabylgjum teljum við að líkleg-
asta orsök þeirra sé eldgos með upptök
80