Náttúrufræðingurinn - 1997, Qupperneq 87

Leyndardómar
Vatnajökuls
Hjörleifur Guttormsson og
Oddur Sigurðsson:
Leyndardómar Vatnaiökuls
VÍÐERNI, FJÖLL OG BYGGÐIR
Fjöll og firnindi, Reykjavík 1997.
f október sl. kom út bók sem áhugamenn um
náttúru íslands hljóta að staldra við. Hún er
280 bls. að stærð, með myndum á hverri síðu
og nefnist: Leyndardómar Vatnajökuls.
Víðerni fjöll og byggðir. Höfundar eru
Hjörleifur Guttormsson, alþingismaður og
líffræðingur, og Oddur Sigurðsson, jarð-
fræðingur og jöklamælingamaður.
Bókin hefst á stuttum almennum inngangi
um umbrotin í Vatnajökli haustið 1996 og þar
kemur fram að þau urðu hvatinn að bókar-
skrifum þeirra félaga. Næst kemur jökla-
fræðilegur kafli, eins og vera ber, þar sem
greint er frá helstu grundvallaratriðum sem
jökla varða og því hvers vegna Vatnajökull
er þar sem hann er, stærð hans og ýmsum
eiginleikum. Síðan kemur lýsing á eldsum-
brotunum 1996 og jökulhlaupinu mikla sem
kom í kjölfarið. Frásögnin er lifandi og
æsileg enda höfundur textans á vettvangi
og mátti hafa hraðan á og forða sér þegar
hlaupið steyptist undan jöklinum niður
Skeiðarársand. Eftir þetta er skotið inn kafla
um eldfjallafræði og öskulög og stöðu ís-
lands í heimsmynd jarðfræðinnar. Jafnframt
er sagt frá öðrum eldstöðvum sem leynast
undir Vatnajökli. Þegar hér er komið sögu
telst umfjöllun um gosið í Gjálp og Gríms-
vatnahlaupið 1996 lokið en þá byrjar annar
hluti bókarinnar, sem er lýsing á vestan-
verðum Vatnajökli og aðliggjandi svæðum.
Ferðin hefst nyrst í Vonarskarði og henni
léttir ekki fyrr en á hlaðinu á Breiðá á Breiða-
merkursandi, hinu fornfræga höfðingjasetri
sem hvarf undir jökul snemma á 18. öld en er
nú komið undan ísi á ný þótt enginn viti
nákvæmlega hvar bæjarstæðið var. Á
þessari leið er greint frá staðháttum og
helstu náttúruviðburðum sem orðið hafa á
þessum slóðum síðan sögur hófust. Og satt
að segja er af nægu að taka, eldsumbrot
meiri en annarsstaðar á jarðarkringlunni,
stórflóð, framgangur og hörfun jökla á víxl
og uppblástur lands. í rammaklausum er
ýmsu viðbótarefni komið fyrir, kveðskap,
þjóðlegum fróðleik og þess háttar. Víða er
leitað fanga til verksins enda fyllir
heimildaskráin í bókarlok 10 síður. Þar eru
einnig nafnaskrá og örnefnaskrá með yfir
1100 staðaheitum.
Þegar rituðu efni hafa verið gerð skil er
ekki nema hálf sagan sögð því yfir 300 ljós-
myndir eru í bókinni auk uppdrátta og línu-
rita. Ljósmyndir í bókum sem þessarri þurfa
standast tvær ólíkar kröfur. Þær eiga að vera
fallegar og hafa upplýsingagildi. Skorti á
annað hvort þarf hitt atriðið að vega það
UPP- Ég held að engri mynd sé ofaukið í
þessari bók og margar þeirra eru hreint
augnayndi. Linsunni er beint víða, niður í
leirinn og upp til stjamanna og á allt þar í
milli, bæði á lýs og menn. Þeir Oddur og
Hjörleifur eiga fjölmargar myndir hvor en
auk þeirra eru 32 aðrir skráðir fyrir myndum.
Af nýjum bókum
Skýringarmyndirnar eru fróðlegar, ekki
síst þær sem byggðar eru á gögnum jökla-
mælingamanna Orkustofnunar og Jökla-
rannsóknafélagsins. Þau sýna gang skrið-
jökla síðasta mannsaldurinn eða svo. Mér er
nær að halda að þarna séu dregin fram mikil
gögn sem ekki hafa birst á bók áður.
En þótt mér finnist þetta hin besta bók er
ekki þar með sagt að ég sé sammála öllu sem
í henni stendur. Á bls. 83 er rætt um Köldu-
kvíslarbotna og þeir sagðir vera við jaðar
Köldukvíslarjökuls. Neðanmáls er því bætt
við að á sumum uppdráttum Landmælinga
íslands hafi botnarnir verið settir langtum
sunnar, á aurana meðfram Köldukvísl aust-
norðaustur af Hágöngum, þar sem nú er
fyrirhuguð Hágöngumiðlun. „Það verður að
teljast rangt og þarf að leiðrétta,“ segja
höfundar bókarinnar. En hér eru þeir komnir
út á hálan ís. Það er ekki bara „á sumum
149