Náttúrufræðingurinn - 1995, Qupperneq 19

1995). Þegar flatormurinn hefur fundið
ánamaðk vefur hann sig utan um maðkinn
líkt og kyrkislanga. Um leið gefur hann frá
sér meltingarensím er leysa ánamaðkinn
upp í nokkurs konar velling sem hann
sogar að lokum upp í sig. Getur þetta tekið
nokkrar klukkustundir. Rannsóknir hafa
sýnt að fullvaxinn flatormur getur torgað
allt að tveimur ánamöðkum á viku við
10°C í rannsóknastofu (Blackshaw 1991).
Þau meltingarensím sem flatormurinn
gefur frá sér eru ertandi og fúlsa fuglar því
við honum.
Ánamöðkum útrýmt
í RÆKTUÐU LANDI?
Margar frásagnir frá Norður-írlandi geta
þess að ánamaðkar hafi skýndilega horfið
úr görðum um svipað leyti og fyrst hefur
orðið vart við nýsjálenska flatorminn.
Athuganir í túnum í nágrenni Belfast
sýndu að ánamöðkum fækkaði um 75%,
einungis þremur árum eftir að flatormur-
inn gerði fyrst vart við sig (Blackshaw
1989). Svipaða sögu er að segja um
kartöflugarða víðs vegar í Færeyjum; þar
hafa ánamaðkar nær horfið þar sem mikið
er um flatorma (Mather og Christensen
1992).
Tilraunir í rannsóknastofum hafa sýnt að
sjö flatormar geta innan árs útrýmt ána-
maðkastofni þar sem fjöldi ánamaðka er
um 500 á fermetra (Blackshaw 1991). í
rannsóknum Christensens og Mathers
(1992, 1995) í Færeyjum var fjöldi ána-
maðka 100-200 á fermetra í jarðvegi sem
var laus við flatorma. En á svæðum þar
sem töluvert var af flatormum var lítið af
ánamöðkum og þar fundust 60-80 egg-
hylki flatorma á fermetra. Ef átta flat-
ormar klekjast úr hverju egghylki getur
fjöldinn á þessum svæðum orðið 480-640
flatormar. Sé gert ráð fyrir að einungis 1%
þeirra nái fullum þroska, þ.e. 5-6 flatorm-
ar, ætti sá fjöldi að nægja til að útrýma
ánamöðkum á svæðunum á skömmum
tíma.
Seigla flatormsins er með ólíkindum.
Hann getur lifað í rúmt áf við 5°C án
nokkurs ætis og allt að 15 mánuði við
12°C. Við þessar aðstæður skreppur lík-
aminn saman og mjög dregur úr æxlunar-
hæfni. Flatormurinn nær sér fljótt aftur um
leið og hann kemst yfir fæðu. 1 gömlum
kartöflugörðum í Færeyjum hafa t.d. ekki
fundist ánamaðkar og egghylki þeirra
þremur árum eftir að þeir hurfu þaðan. Má
ætla að þeir flatormar sem enn lifa í görð-
unum geti komið í veg fyrir að ánamaðkar
geti numið land á nýjan leik (Christensen
1995, munnleg heimild).
Enn er of snemmt að meta hversu víðtæk
áhrif flatormurinn hefur á ánamaðka á
hcilum landsvæðum, en ljóst er að hann er
afkastamikill afræningi á staðbundnum
svæðum.
ÁHRIF Á FRJÓSEMI JARÐVEGS
Astæða er til að hafa áhyggjur af því hvaða
afleiðingar flatormurinn getur haft á frjó-
semi jarðvegs. Það er vel þekkt að í rækt-
uðu landi, þar sem ánamaðkar þrífast vel,
geta þeir gegnt lykilhlutverki í hringrás
næringarefna og jarðvegsbótum. Flestar
tegundir ánamaðka grafa göng í jarð-
veginn. Þetta veldur því að loftrými hans
eykst, vatn á auðveldara með að síga niður
í hann og rætur plantna fylgja oft ána-
maðkagöngum. Ánamaðkar fóðra göng sín
með næringarríkum úrgangsefnum og
sumar tegundir skila hluta af saurnum á
yfirborðið. Þar eru aðstæður til fræspírun-
ar oft ákjósanlegar.
Flatormurinn grefur ekki göng í jarð-
veginn. Verði fækkun og nánast útrýming
á ánamöðkum í jarðveginum má búast við
því að smám saman dragi úr frjósemi hans.
Áhrifa þessa mun gæta í allri jarðrækt,
einkum þar sem lögð er áhersla á vist-
vænar ræktunaraðferðir.
Lokaorð
Vegna hins mikla útbreiðsluhraða flat-
ormsins við Norður-Atlantshafið er fylgst
grannt með ástandinu og reynt að þróa
aðferðir til að hefta útbreiðslu hans. Ekki
er talið öruggt að eitra fyrir flatorminum
vegna hættu á að það hafi einnig skaðleg
áhrif á ánamaðka og önnur nytsöm jarð-
vegsdýr.
17