Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 45

Náttúrufræðingurinn - 1995, Síða 45
við Uxatinda austur á móts við Tröll- hamar, það séð verður. Rauðahnúk (10. mynd) ber hátt nálægt vesturenda gíga- raðarinnar við Kamba og geysistórir gígir eru í henni austur með Kömbum og einn er þar, firnastór gjallgígur, vestan ár og hefur Skaftá sorfið allmikið úr honum að austan. Sá er nokkuð utan við aðalgígaröðina og er þar með ljóst að gosið hefur á sprungubelti fremur en á einni sprungu, en svo mun raunar oftast vera um sprungugos. Þetta mikla sprungubelti má rekja svo að segja jökla á milli, frá Mýrdalsjökli til Vatna- jökuls. Á því belti er Eldgjá og raunar hluti af því, en sýnt hefur verið fram á að gos í Eldgjá hefur orðið mörgum öldum eftir gosið í Kambagígum og að hraun úr því Eldgjárgosi hefur ekki náð niður í dal Skaftár austur af Gjánni hvað þá lengra, þótt nú hafi það verið fullyrt án raka í nær 100 ár (Jón Jónsson 1987). Engar eld- stöðvar aðrar en Kambagígir eru þekktar á þessu svæði, þær er gosið hafi hrauni af Kötlu-Eldgjár-gerð. Af þessum sökum, og vegna allra að- stæðna, verður því hiklaust slegið föstu að hraun það sem Landbrotsbyggð stendur á sé úr Kambagígum komið og ætti því í jarðfræðilegu samhengi að nefnast Kambagígahraun. ■ HVENÆR VARÐ GOSIÐ? í „dal eldanna“ er vitað um a.m.k. fjórar eldstöðvar sem virkar hafa verið á nútíma, þ.e. á sl. 10-12 þúsund árum. Auk þess hefur gosið þrisvar í Eldborgaröðum (Lakagígum). Gosin á þessu tiltölulega afmarkaða svæði eru þá orðin sjö. Afstaða Kambagíga til annarra eldstöðva sýnir að mjög langt er síðan þeir voru virkir; auk þess sýnir veðrun hraunsins og gíganna að svo hlýtur að vera. Af því sem séð verður kringum gígina verður ekki mikið ráðið um aldur þeirra. Jarðlög ofan á hrauninu niðri í Landbroti segir meira um það atriði. Nú liggja fyrir fimm geislakolsaldurs- ákvarðanir (14C) á gróðurleifum sem safn- að var ofan á hrauninu hjá Ytri-Dalbæ og í Ásgarðshálsum. Allar sýna þær háan ald- ur, mest 6200 ± 100 14C-ár (14C ár nálgast en er ekki sama og almamaksár). Það skal hér tekið fram að frá neðsta aldurs- ákvarðaða laginu niður á yfirborð hrauns- ins eru 54 cm. Það þýðir að þegar það öskulag féll hafði vel hálfs metra þykkur jarðvegur náð að myndast ofan á hrauninu á staðnum þar sem sýnið var tekið. í þeim jarðvegi eru óhreyfð öskulög, þar á meðal eitt alveg ofan í yfirborði hraunsins. í því má greina mosa og gæti það þýtt að hraunið hafi aðeins verið mosagróið þegar sú aska féll. Sé nú borið saman gróðurfar í Skaftáreldahrauni niðri í byggð réttum 200 árum eftir gos gæti það þýtt að Kamba- gígahraun hafi verið a.m.k. 200 ára þegar sú aska féll á hraunið mosa gróið. Hér skal nú ekki meira um þetta sagt nema hvað þetta sýnir að það er engan veginn órými- legt að gera ráð fyrir að gosið í Kamba- gígum hafi orðið fyrir um 6500-7000 árum, en það orðið hafa skeð fyrr. ■ FARVEGIR OG FORNARÁR Að minnsta kosti tíu fyrstu árin eftir Skaft- árelda var Skaftá hjá Kirkjubæjarklaustri „aðeins lítil á og alveg tært bergvatn“ (Sveinn Pálsson 1945). Vafalaust hefur svo einnig verið eftir að hraunið úr Kambagígum hafði fallið niður eftir gljúfrinu. Þáttur Skaftár hefst fyrir alvöru þegar hitinn í hrauninu inni á heiðum hefur ekki lengur megnað að breyta vatni í gufu. Þegar áin svo kemur niður af hálendinu breytist hlutverk hennar, rofmátturinn verður nánast enginn, en í stað þess að sverfa niður fer áin nú að hlaða upp, fylla hverja holu og sprungu í hrauninu leir og sandi þar til það verður sem næst þétt og vatnið tekur á ný að kvíslast um sandorpið hraun, nýjan jökulsand. Þegar svo, eftir aldalangt starf, áin hefur þétt hraunið a.m.k. á köflum alveg framá brún, snýst dæmið við á ný og áin fer að grafa sig niður í hraunið og sinn eigin framburð afturábak. Fallið fram af brúninni gaf 43
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.