Náttúrufræðingurinn - 1981, Page 48

efnisins í jarðmöttlinum, sem er orsök
jarðskorpuhreyfinga og eldvirkni.
En hvernig verður slík iðuhreyfing?
Það er alkunna, að saltlög í jörðu, sem
eru léttari en setbergið ofan á, stiga upp
í gegnum það og mynda svonefnda
saltstöpla. Sömuleiðis má e. t. v. draga
lærdóm af hegðun andrúmsloftsins, þótt
um ólík efni sé að ræða. A sólríkum degi
hitna neðstu loftlögin vegna endur-
geislunar frá jarðaryfirborði, uns þau
verða léttari en kaldari loftlög ofan við,
og þyngdar-ójafnvægi skapast. Létta
loftið rís í strókum gegnum kalda lagið
og myndar jrrumubólstra. Jarðmöttull-
inn virðist haga sér á svipaðan hátt. I
möttulstróknum ris heitt og tiltölulega
létt möttulefni, og þegar þrýstingnum
léttir ofarlega í stróknum, bráðnar hluti
efnisins og myndar blágrýtiskviku.
Ofan á hinum kvika möttli flýtur
jarðskorpan líkt og ís á vatni. Hreyfing-
ar hennar á hverjum stað ráðast af
eiginleikum hennar sjálfrar, sambandi
hvers skorpufleka við flekana í kring, og
iðustraumunum undir. Áður var skýrt
frá niðurstöðum reiknifræðilegra rann-
sókna Venig Mainesz þess efnis, að
dreifing meginlanda, miðhafshryggja,
fellingafjalla o. fl. þátta á yfirborði
jarðar, væri í samræmi við þá hugmynd,
að í möttlinum væru keflislaga iðu-
straumar. Þrátt fyrir þessa samsvörun er
sitthvað, sem bendir til þess, að iðu-
göndlar sem slíkir myndist ekki í
möttlinum, heldur risi efnið um hina
staðbundnu möttulstróka, og dreifist
síðan til allra átta undir jarðskorpunni.
Áður töldu menn miðhafshryggi
myndast þar sem möttulefni rís á mót-
um tveggja iðugöndla, skorpuflekarnir
bærust siðan út frá hryggnum hvor á
sínum göndli, og eyddust loks i
Benioff-beltunum á niðurstreymishlið
göndulsins. Gegn þessu mælir sú mjög
svo mikilvæga staðreynd, að segulræm-
urnar á hafsbotninum eru ævinlega
samhverfar um hryggina, sem sannar að
þeir hreyfast sjálfir. Þeir berast fram og
aftur eftir því hvaða mótstöðu hvor fleki
mætir, sem sýnir, að hryggjakerfi jarð-
arinnar er ekki spegilmynd iðugöndla í
möttlinum. Þvert á móti knýr upp-
streymi efnis í möttulstrókum allt
hryggja- og flekakerfið, sem hreyfist yfir
jarðkúluna eftir leiðum hinnar minnstu
mótstöðu. Ymis þau rannsóknarverk-
efni, sem nú er fengist við í jarðeðlis-
fræði, beinast einmitt að því að ákvarða
eðliseiginleika jarðmöttulsins og það,
hvernig hann iðar.
LOKAORÐ
Flestar jarðfræðirannsóknir, sern
gerðar hafa verið hér á landi síðasta
áratuginn, hafa verið að einhverju eða
öllu leyti unnar í anda flekakenningar-
innar, enda vandséð hverngi annað
mátti verða. fsland er einn af fáum
stöðum þar sem Mið-Atlantshafs-
hryggurinn stendur upp úr sjónum: hér
er hægt að labba um hafsbotninn, ef svo
má að orði komast, og kanna með auð-
veldum hætti sitthvað það sem fræði-
menn annarra þjóða eru að fást við úti á
reginhafi, með ærnum kostnaði, úr haf-
rannsóknaskipum og jafnvel kafbátum.
Borholur eru boraðar hér og þar, marg-
ar á ári, allt niður á 3ja km dýpi, en
bandaríska rannsóknarskipið Glomar
Challenger, sem er búið merkilegum og
sérstökum bor og telst eitt af tækni-
undrum veraldar, hefur einmitt siglt um
heimshöfin í heilan áratug og borað i
42