Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1981, Blaðsíða 47

Náttúrufræðingurinn - 1981, Blaðsíða 47
sjávarfjöllum til NV, yfir 2000 km langa. Aldursákvarðanir sýna, að elstu eyjarnar eru hinar vestustu, og almennt yngjast þær i átt til Hawaii — skýringin er sú, að Kyrrahafsflekann „rekur yfir“ svonefndan heitan reit, sem stendur rót- fastur þar sem Hawaii er. A heita reitn- um er jafnan eldvirkni, og há fjöll hlað- ast upp á hafsbotninum, en síðan berast þau til NV sitjandi á flekanum, og eld- virknin kulnar út og ný myndast á þeim stað, sem nú er á heita reitnum. Þannig hefur þetta gengið þarna í 40 milljón ár, en Midway-atoll, vesturendi Hawaii- keðjunnar, stendur einmitt á 40 milljón ára gömlum bergsökkli. Hryggir sem þessir nefnast „dauðir hryggir“ til að- greiningar frá hinum skjálftavirku mið- hafshryggjum. Menn telja sig nú þekkja 20—30 heita reiti á jörðinni: Hawaii er einn þeirra, ísland annar, Galapagos- eyjar hinn þriðji, og Azoreyjar hinn fjórði. Tuzo Wilson (1965a, b), sem áður var nefndur, benti á það fyrir löngu, að hina dauðu hryggi, sem liggja eins og þykkildi á jarðskorpunni út frá heitu reitunum, mætti nota til að rekja hreyf- ingar jarðskorpunnar miðað við jarð- möttulinn. Þannig sýnir Hawaii-klas- inn, eins og áður sagði, að Kyrrahafs- flekann hafi rekið til NV yfir þennan heita reit í 40 milljón ár, en þar á undan hafði hann aðra stefnu og norðlægari, eins og sést af framhaldi keðjunnar frá Midway-atoll til Emperor-seamount, sem er langleiðina norður við Aljúta- eyjar. Heitir reitir eru, eins og nafnið bendir til, og óháð þvi hvaða skoðanir menn kunna að gera sér um tilurð þeirra, staðir, sem standa hátt yfir um- hverfi sitt, og þar sem eldvirkni er til- tölulega mikil. Hins vegar bendir sitt- hvað til þess, að undir heitu reitunum rísi heitt möttulefni af mörg hundruð km dýpi — það heita möttulstrókar. I augum hinna fyrstu landreks- manna, og raunar allar götur fram til 1968 eða 1970, virtist ísland falla illa að þessu kerfi. Jarðfræði landsins virtist of flókin fyrir svo einfalda mynd. En nýjar rannsóknir og túlkanir hafa gerbreytt þessu sjónarmiöi, og jarðfræði Islands telst nú snar Joáttur í kerfi miðhafs- hryggja, skorpufleka, heitra reita og möttulstróka, og ýmsir Jaættir jarðfræði Islands, sem áður virtust hver öðrum óskyldir, og hver um sig [Dörfnuðust sér- stakrar skýringar, ef þeir höfðu [tá nokkra, falla náttúrlega hver á sinn stað í hinni nýju rnynd. Með flekakenning- unni hefur endurtekið sig gamla sagan: þykkni af staðreyndum hefur verið fellt i heilsteypt kerfi, sem ekki einasta skýrir tengsl jtess, sem áður var vitað, heldur vísar veginn til nýrra rannsókna. En áður en lengra er haldiö þarf að segja fáein orð um þau ferli, sem jarð- skorpuhreyfingum valda, en það var einmitt sá Jjáttur málsins, sem varð landrekskenningu Wegeners að falli. Aflvaki jarðskorpuhreyfinga er sá varmi, sem myndast í iðrum jarðar við klofnun geislavirkra efna. Varminn streymir til yfirborðsins, sem er kalt eins og menn vita. Þegar jafnmikill varmi tapast við yfirborðið og myndast hið innra, ríkir jafnvægi. Berg er lélegur varmaleiðari, en hitamyndun í jörðinni virðist vera meiri en svo, að geislun og leiðni megni að veita varmanum út. Þess vegna hefur hitastig jarðmöttulsins náð því marki, að efnið taki að ólga eins og grautur í potti, og iðustraumar taki við og beri varmann til yfirborðsins. Þessar hreyfingar eru griðarhægar, 1 cm á ári eða svo, en það er þessi hreyfing 41
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.