Náttúrufræðingurinn - 1988, Blaðsíða 11

þeim tímum, þegar enginn áreiðanleg-
ur uppdráttur var til af landinu.
Helstu tækin voru því, hornamælir
(sekstant) með gervihorizont, þeódó-
lít, fjarlægðamælir, hæðarloftvog,
suðuhypsometer, Bruntons áttaviti,
rakamælir og ýmsir hitamælar. Út-
varpsviðtæki höfðu þeir til að taka á
móti tímaákvörðunum, en það kom
að litlum notum. Þá höfðu þeir tæki
til að mæla stöðuvötnin og kanna líf-
fræði þeirra og mikinn Ijósmyndabún-
að m.a. kvikmyndatökuvél.
Uppdrættir þeir, sem til voru af
rannsóknasvæðinu voru mjög ófull-
komnir, svo að nauðsynlegt var að
gera nýjan uppdrátt, þar sem rann-
sóknastaðir væru sýndir með fullri ná-
kvæmni.
Mæld var grunnlína 637,99 m löng
og út frá henni þríhyrningakerfi. Til
enn meira öryggis voru tveir aðalþrí-
hyrningapunktarnir ákvarðaðir með
stjarnfræðimælingu, og síðast í leið-
angrinum var þríhyrningakerfið tengt
þríhyrningamælingu herforingj aráðs-
ins danska af Heklusvæðinu. Hæða-
ákvarðanir voru gerðar með horna-
mælingu (trigonometri) miðað við tvo
grunnlínupunkta, en hæð þeirra yfir
sjó var fundin með innreikningi (inter-
polation) af samfelldri röð af athugun-
um, og loftvogin, sem notuð var, var
leiðrétt á hverjum stað með suðu-
hypsometer.
Mælingarnar voru verkefni Stein-
þórs Sigurðssonar.
Ekki var unnt með þeim mannafla,
sem fyrir hendi var og á svo skömm-
um tíma, sem þeir höfðu yfir að ráða
að gera nákvæman staðfræðiuppdrátt
af öllu svæðinu. Þess vegna voru ein-
ungis þeir staðir, sem sérstaklega voru
kannaðir, settir á kortið og mældir af
hinni fyllstu nákvæmni. Það kom þá í
ljós, að mikilvægustu drættir lands-
lagsins þ.e. vesturrönd Vatnajökuls
og farvegir aðalvatnsfallanna voru allt
aðrir en sýnt var á gömlu uppdráttun-
um, og menn höfðu ætlað.
í ritum þeim, sem talin eru upp í
eftirfarandi ritaskrá er greint frá ár-
angri og niðurstöðum leiðangursins.
Stærsta ritgerðin er „Contributions to
the physiography of Iceland“ frá árinu
1933, þar sem dr. Nielsen gerir grein
fyrir rannsóknum sínum á íslandi
fram að þeim tíma, og er það raunar
höfuðrit hans um Island.
Það eru einkum tvö atriði í þessu
riti Nielsens, sem ég tel sérstaklega
vert að benda á sem nýjungar í land-
mótunarsögu íslands, og ekki hafði
verið gefinn gaumur að áður. Annað
er það fyrirbæri, sem kalla mætti hlið-
arfærslu landslags (lateral landskabs-
forskydning), sem verður með þeim
hætti, að ytri og innri jarðmótunaröfl
verka til skiptis á landslagið þannig,
að meðfram hlíðum fjalla, sem liggja í
átt til suðurláglendisins, skapast til-
tekið landslag.
Því, sem þarna gerist verður lýst
svo í stuttu máli: Straumvötn, sem
fallið hafa niður af hálendinu, hafa í
aldanna rás skapað viðáttumikið kerfi
af árdölum. Hraunflóð er síðar féllu
frá eldstöðvum á þessu sama svæði
runnu niður á láglendið eftir dölum
þeim, er straumvötnin höfðu skapað.
Hraunflóðin fylltu árfarvegina og
þrengdu um leið að vatnsföllunum,
svo að þau hófu að grafa nýja farvegi
og dali við hlið hinna eldri. Þessir dal-
ir fylltust aftur af hraunflóðum, og á
þann hátt þokaðist allt dalakerfið til
hliðar.
Hitt atriðið, er Nielsen lýsir miklu
rækilegar en áður hafði verið gert, er
mikilvægi vindsins í hinni ytri land-
mótun. Vindrof er mjög mikið á Is-
landi, og hefir byggð landsins og bú-
skapur landsmanna aukið á áhrif þess
og eyðingu jarðvegs. Það er vafalítið,
129