Náttúrufræðingurinn - 1966, Side 27

NÁTTÚRU FRÆÐINGURINN
175
hlaðizt upp undir jciklum kvarteru jökulskeiðanna og þá i’yrst feng-
ið hraunþekju, er þeir voru orðnir það háir, að þeir náðu upp úr
ísnum, svo að vatn komst ekki lengur að eldrás jreirra.
Surtseyjargosið er raunar ekki fyrsta neðansjávargosið, sem mynd-
ar eins konar stapa. Svipað gerðist í Capelinhos gosinu undan eynni
Faial í Azoreyjaklasanum 1957/58. Þessa neðansjávargoss varð fyrst
vart 27. sept. 1957, að undangengnum 11 daga jarðhræringum, og
næstu mánuði var gosið svo snarlíkt Surtseyjargosinu, að vart er
hægt að þekkja sundur myndir frá þessum gosum. Þarna myndaðist
eyja, Uha Nova (Nýey), sem hvarf í októberlok, en önnur rnynd-
aðist fljótt og tengdist sú að lokum eynni Faial, en goskeilan, sem
smám saman hlóðst upp, hlaut nafnið Capelinhos eftir dröngum,
sem þarna voru fyrir landi. Vart varð hraunstróka (lava fountains)
nokkrum sinnum í desember 1957, en 2. maí 1958, þegar eyjan var
orðin rúmir 2(4 ferkm. að l’latarmáli og svipaðrar hæðar og Surtsey,
hófst hraunrennsli og hélt áfram með nokkrum hléum til gosloka,
25. okt. 1958. Hraunið var ólivínbasalt. Sá var einkum munur á
hraunrennsli þarna og í Surtsey, að í Capelinhos fór hraunið undir
gígvegginn sjávarmegin á nokkrum stöðum, í stað þess að renna út
um skarð í gígvegg, og myndaði það mjóan, slitróttan hraunkraga
á eyna, en innan í þeim víða gjallgíg, sem myndaðist í sprengigos-
inu, hlóðst upp kleprakeila. Hér var því ekki um að ræða dyngju-
gíg eins og þann, er sjá má í Surtsey, en hraunkraginn mun hvíla
á gosmalarstöpli svipuðum og þar.
Athyglisvert er, að Surtseyjargosið byrjaði sem sprungugos, en
endaði í Surtsey sjálfri sem gos úr kringlóttu gosopi. Svo mun að
líkindum hafa verið um okkar eldborgir og dyngjur.
Hér skal ekki farið út í nánari samanburð á Surtsey og ísaldar-
stöpunum íslenzku, því efni mun Guðmundur Kjartansson gera
betri skil, þar eð hann er frcVðastur Islendinga um þá gerð fjalla.
Lesendum þessarar greinar til glöggvunar birti ég þó skematískar
myndir af uppbyggingu Surtseyjar fram til síðsumars 1964 (10.
mynd), teknar, með nokkrum lagfæringum, úr Surtseyjarbók rninni,
sem skrifuð var síðsumars 1964, en þá voru enn ekki fyrir hendi
sjókort byggð á þeim dýptarmælingum, sem Sjómælingar íslands
framkvæmdu í ágúst það sumar. Einnig var sú skekkja í hrein-
teikningu jressara sniða í nokkrum hluta upplags bókarinnar, að
hraunið var sýnt eins ofan- og neðansjávar, hvað aldrei var mín