Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 36

182
NÁTTÚ RU FRÆÐINGURI N N
rannsókn súrra bergmola, sem brotnað hafa úr veggjum kviku-
rásarinnar á miklu dýpi og borizt upp með hrauninu.
Lofttegundir.
Bráðinn berghleifur í jörðu niðri hefur efnasamsetningu, sem er
verulega frábrugðin efnasamsetningu þess Iirauns, sem frá honum
kemur. Mismunurinn er einkum í því fólginn, að við þann þrýst-
ing, sem ríkir á miklu dýpi er allmikið af reikulum efnum í upp-
lausn í kvikunni. Er þrýstingnum léttir við það, að bergið rennur
sem hraun á yfirborði, liverfa reikulu efnin úr upplausn og rjúka
burt. Storkið berg á yfirborði jarðar gefur því aldrei fullkomna
mynd af efnasamsetningu bergsins, eins og hún var í upphafi.
Reikulu efnin eru xujög mikilvæg í sambandi við alla forsögu
bergsins. Ákveðið magn reikulla efna hefur áhrif á kristöllun og
bræðsluhita, þau ráða miklu um, hversu þunnfljótandi hraunið
er, þegar það kemur til yfirborðsins, og þau geta beinlínis valdið
vissum tegundum sprengigosa. Ennfremur er líklegt, að hluti þeirra
efna, sem við finnum í hveralofti og uppleyst í hveravatni séu kom-
in frá storknandi kvikuhleif, þar sem vökvinn er orðinn yfirmett-
aður af lofttegundum vegna kristöllunnar.
Það er því engin furða þótt eldfjallafræðingar hafi um langan
aldur haft augastað á þessum bláleitu baneitruðu gufum, sem
leggur upp af gjósandi eldgígum, en saga þeirra tilrauna, sem
gerðar hafa verið til að hremma gosloftið, greinir ekki frá mörgum
sigrum.
Segja má, að saga þessi hefjist fyrir 120 árum austur við Heklu.
Árið 1846, sumarið eftir að Hekla gaus, komu tveir Þjóðverjar
til íslands, en sú ferð mun lengst allra í minnum höfð af rann-
sóknarreisum útlendinga hingað. Þessir menn voru Sartorius von
Waltershausen og Robert Bunsen. í gufuaugum og hraungjótum
við Heklu safnaði Bunsen lofttegundum, sem hann efnagreindi
síðar. Þessar greiningar eru fyrstu rannsóknir á eldfjallagasi, sem
mér er kunnugt um. Að vísu reyndust sýnishorn Bunsens ekki inni-
halda mikið annað en andrúmsloft, koldioxyd og vatn, en fram til
þessa dags hafa ílestir orðið að sætta sig við svipuð sýnishorn. Áf
ferð þeirra f'élaga spannst hinsvegar óskemmtilegur eftirleikur, því
að þeim varð sundurorða meðan á ferðinni stóð og varð af fullur
fjandskapur. Eftir heimkómuna deildu þeir liart og lengi á opin-