Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 17

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
11
að þau kólni úr 1000° í 0° og eðlisþyngd þeirra sé 2,3 og eðlisvarmi
0,28. Hér er þó ekki tekið tillit til kristöllunarhita gosefnanna,
sem er nokkur, en væntanlega lítill, þar sem sýnt er, að þau storkna
að miklu leyti í gler. í eldgosi, sem kemur upp undir jökli, fer
öll orkan, sem fram kemur við kólnun gosefnanna, í það að bræða
ís, þangað til gosið hefur brætt eða sprengt sér braut upp úr jökl-
inum. Reikningsdæmið ltér að framan sýnir, að sú orka er rnjög
rífleg til að bræða mótið, sem gosefnin safnast í samkvæmt stapa-
kenningunni.
En Trausti hefur síðar bent á veilur í stapakenningunni, veiga-
meiri en þá sem hér var vísað á bug. Athuganir hans á ýmsum
móbergsfjöllum í Arnessýslu leiða hann til þeirrar niðurstöðu, að
þau séu úr margvíslegum og misgömlum berglögum, en allt bergið
eldra en núverandi landslag. Meðal þessara fjalla eru t. d. Hrafna-
björg austur frá Þingvöllum. Það fjall er þó til að sjá dæmiger
stapi. Ég hef ekki skoðað það nánar og ber engan veginn brigður
á niðurstöðu Trausta (1962 bls. 80—86). Hann virðist aftur á rnóti
ekki hafa skoðað Hlöðufell og Skriðuna, þau fjöll sem öðrum
fremur komu mér til að aðhyllast stapakenninguna. — En okkur,
fylgjendum stapakenningarinnar, eru gagnrök Trausta þörf áminn-
ing um að alhæfa liana ekki um of.
Hliðar sumra móbergsstapa eru kynlega beinar og fylgja nokkuð
helztu sprungustefnum. Þetta kemur vissulega betur heint við mis-
gengiskenninguna, en stapakenninguna. Stapar með Jressu marki
brenndir eru t. d. Skriðan, Hagafell, Krákur á Sandi, Sellandafjall,
Bláfjall og Bláfjallsfjallgarður.
Allt frá J)ví er vísindagreinin jarðfræði varð til, hafa iðkendur
hennar hneigzt æ meir til þeirrar skoðunar, sem nefnist aktúalismi
(verðandikenning) og hefur að einkunnarorðum: „Þekking á Jiví,
sem nú er að gerast, er lykillinn að þekkingu á Jjví, sem gerzt hefur
áður.“ — Strangur aktúalisti tekur ekki fullgilda neina skýringu
á fornri jarðmyndun fyrr en bent hefur verið á, að þau öfl, sem þar
voru að verki, vinni með sama hætti enn fyrir augum vorum. í
þessu atriði hefur stapakenningunni verið illa áfátt fram á síðustu
misseri:
Hér á landi hafa oft, svo að sögur fari af, orðið eldgos í stórum
°g þykkum jöklum, og eftir síðustu jökulgosin í Kötlu 1918 og í
Grímsvötnum 1934 fóru leiðangrar að kanna verksummerki á gos-