Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 55

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
49
ins breyttist, þegar ferðazt var langt til suðurs eða norðurs, svo og
hitt, að skuggi jarðarinnar á tunglinu í tunglmyrkvum virtist ævin-
lega hringlaga. Aristoteles mun einna fyrstur hafa gert sér grein
fyrir þeim möguleika að finna stærð jarðar með því að mæla sólar-
hæð um svipað leyti á tveimur fjarlægum stöðum, en þær tölur,
sem hann lagði til grundvallar útreikningum sínum, voru harla
óáreiðanlegar og útkoman eftir því ónákvæm. A dögum Aristo-
telesar voru sumir fræðimenn þegar búnir að gera sér grein fyrir
möndulsnúningi jarðar, sem skýrði hreyfingu himinhvolfsins frá
austri til vesturs.
Á 3. öld f. Kr. tók Eratosþenes í Alexandríu sér fyrir hendur að
gera nákvæmari útreikning á stærð jarðar. Eratosþenes studdist við
betri mælingar en til voru í tíð Aristotelesar og fékk niðurstöðu,
senr var svo nálægt því að vera rétt, að furðu sætir. Um sama leyti
fann Aristarchus frá Samos upp hornafræðilega aðferð til að áætla
fjarlægðir tungls og sólar með hliðsjón af sýndarþvermálum þeirra,
þvermáli jarðskuggans við tunglmyrkva og horninu milli tungls og
sólar, þegar tungl sýnist nákvæmlega hálft. Aðferðin var mjög
hugvitsamleg, en vegna lélegra mælitækja urðu niðurstöður Aristar-
chusar býsna fjarri sanni. Hann hafði þó á réttu að standa, þegar
hann liélt því fram, að tunglið væri minna en jörðin, en sólin hins
vegar langtum stærri. Það, að sólin skyldi reynast svona feiknar-
lega stór, hefur vafalaust átt drjúgan þátt í því að koma Aristarch-
usi á þá skoðun, að h'klega myndi jörðin ganga umhverlis sólina,
en ekki öfugt.
Eftir því, sem bezt er vitað, varð Aristarchus fyrstur manna til
að setja fram þá kenningu, að bæði jörðin og reikistjörnurnar
gengju umhverfis sólina — að kerfi himinhreyfinganna væri súl-
kerfi, með sólina að miðju, en ekki jarðkerfi, með jörðina að
rniðju. Samtímamenn Aristarchusar komu með þá mótbáru, að ef
jörðin hreyfðist, ættu menn að geta séð afstöðubreytingu á fasta-
stjörnunum, líkt og maður á skipsfjöl getur dæmt hreyfingu skips-
ins með því að miða við hluti á landi. Aristarchus svaraði því til,
að fastastjörnurnar myndu vera of langt frá jörðinni til að nokkur
hreyfing sæist á þeim, þótt jörðin gengi umhverfis sólu. Þessi rök-
semd mun fáum hafa þótt sannfærandi, enda kenningin öll svo
framandi, að það var ekki fyrr en eftir 19 aldir, að hún náði al-
mennri viðurkenningu.