Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 63

NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
57
Nú kynni einhver að spyrja, hvað sé svo gagnlegt við það að
geta mælt hreyfingarhraða stjarnanna. Svarið er, að hraðann má
nota sem eins konar lykil að margvíslegum upplýsingum, sem máli
skipta. Til skýringar skal tekið dæmi. Fjöldamargar stjörnur mynda
tvístirni, ])ar sem stjörnurnar tvær snúast hvor um aðra. Með því
að mæla hraða þessara stjarna er oft mögulegt, með liliðsjón af
þyngdarlögmálinu, að reikna út efnismagn stjarnanna eða massa
og jafnframt vegalengdina á milli þeirra í kílómetrum. Þetta er
sérstaklega auðvelt, ef svo háttar til, að stjörnurnar myrkva hvor
aðra með reglulegu millibili frá jörðu séð. Er þá til viðbótar hægt
að reikna út stærðir beggja stjarnanna og frávik þeirra frá réttri
kúlulögun. Sé tvístirnið nægilega nálægt til að hægt sé að aðgreina
stjörnurnar og mæla bilið milli þeirra á himninum í bogasekúnd-
um, getum við notað vitneskju okkar um hina raunverulegu vega-
lengd milli stjarnanna til þess að reikna út fjarlægðina til tví-
stirnisins. En jafnvel þegar tvístirnið er svo langt í burtu, að það
lítur út eins og ein stjarna í beztu sjónaukum, getur 1 jósið eitt
falið í sér nægar upplýsingar til að reikna allt þetta —■ stærðir
stjarnanna, massa, vegalengdina á milli þeirra og fjarlægð þeirra
frá jörðu. Dopplerfærslan í litrófinu er lykillinn að J>ví öllu saman.
Hraðamælingar eftir Dopplerfærslu má líka nota til að reikna
fjarlægðir á annan hátt. Við höfum þegar minnzt á þá uppgötvun
Herschels, að sólkerfið allt sé á ferð um geiminn, og að þessi hreyf-
ing komi fram í gagnstæðri hreyfingu nálægra fastastjarna. Mæling-
ar á Dopplerfærslu gerðu fljótlega kleift að finna hinn raunveru-
lega hraða þessarar hreyfingar, sem reyndist vera um 20 km á
sekúndu. Þessi stöðuga hreyfing sólkerfisins veldur, þegar tímar
líða, staðarviki á íastastjörnunum, sérstaklega þeim, sem nærri eru.
Skapar þetta grundvöll til fjarlægðarákvarðana á svipaðan hátt og
það staðarvik, sem orsakast af árlegri hreyfingu jarðar um sólu. Hér
er þó nokkur munur á, því að hafi sólkerfið ekki færzt nægilega
langt á einu ári til að gefa mælanlegt staðarvik fyrir tiltekinn hóp
stjarna, getum við sem hægast beðið lengur, nokkur ár eða jafnvel
áratugi, þangað til hreyfing sólkerfisins hefur borið okkur svo
langa vegalengd, að staðarvikið verði mælanlegt. Þessi aðferð er
mjög öflug, en að sjálfsögðu nokkuð seinvirk, og fyrir aldamótin
1900 voru menn aðeins skammt á veg komnir með að notfæra sér
hana.