Náttúrufræðingurinn - 1966, Blaðsíða 20

14
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
eftir því hve sjórinn átti greiðan aðgang að gígnum, benti þá þegar
eindregið til, að nábýli eða snerting kviku og vatns stuðlaði að
sprengingu og sundurtætingu goskvikunnar í ösku, en kæmi í veg
fyrir hraungos. Sem fylgismanni stapakenningarinnar þótti mér
helzt til lengi dragast, að þeytigosið breyttist í flæðigos, og var ekki
alls kostar ánægður með háttalag Surts fyrstu mánuði ársins 1964.
Þeytigosið, sem hélzt enn þessa mánuði, leiddi í ljós, að það er
ekki nóg, að eldfjallskollur liækki rétt upp fyrir vatnsflöt (í sjó
eða jökli), heldur þarf sá kragi úr sundurlausum gosefnum, sem
lykur um gígpípuna, að þykkna og j^éttast að vissu marki, til að
jDeytigos breytist í flæðigos. Þessu marki var náð 4. apríl 1964.
Þann dag kom loks full, aktúalistísk staðfesting á kenningunni um
breytingu þeytigosa í flæðigos vegna hindrunar á aðgangi vatns að
goskvikunni.
Flæðigosið (hraungosið) í Surtsey stóð yfir fulla 13 mánuði, fram
í miðjan maímánuð 1965. Það kom alltaf upp í sama stað, „hraun-
gígnum" (en þeytigosið hafði verið óstöðugra í rásinni). í honum
hélzt lengst af glóandi og ólgandi hrauntjörn, sem oft gaus björtum
rauðgulum kvikustrókum marga tugi metra í loft upp og út yfir
gígbarmana. Þar storknuðu sletturnar í klepra og hlóðst úr þeim
hringlaga barmur utan um gíginn. Framan af flóði hraunið yfir
barminn eða um skarð í hann, en er á leið oftar út undan honum
óbrotnum og áfram í glóandi lækjum í átt til sjávar. Úr hrauninu
myndaðist fyrst breikkandi og þykknandi skör yfir vesturströnd
eyjarinnar og færði út ströndina, hægt að vísu, því að aðdýpi var
mikið. Eftir fárra daga hraungos þótti sýnt, að loks hefði Surtsey
eignazt þann brimbrjöt, úr hörðu bergi, sem henni mundi endast
til langlífis. En lram að því mátti stundum ekki á milli sjá, hvoru
veitti betur, þeytigosinu að hlaða upp fjall úr lausu túffi eða brim-
inu að brjóta það niður.
Ekki hafði flæðigosið í Surtsey lengi staðið, er ljóst varð, að þar
var um að ræða þá tegund eldgosa, sem enginn hafði fyrr augum
litið hér á landi, en ærnar minjar eru eftir frá því löngu fyrir
landnám. Þau verksummerki köllum við nú dyngjur. Þær eru hér
að kalla einskorðaðar við tvö svæði, og falla þau saman við út-
breiðslusvæði stapanna. Þetta eru móbergssvæðin stóru, annað á
Norðurlandi, hitt á Suðvesturlandi. Athyglisvert er, að á þriðja
stóra móbergssvæðinu, á Miðsuðurlandi, vantar báðar þessar fjall-