Náttúrufræðingurinn - 1966, Qupperneq 56

NÁTTÚRUF RÆ ÐINGURINN
50
Á 2. öld f. Kr. gerði stjörnulræðingurinn Hipparchus nýja til-
raun til að reikna fjarlægðir tungls og sólar og stærðir þeirra með
aðferð Aristarchusar. Hipparchus var meistari sinnar tíðar í reikn-
ingslist; hann er talinn faðir þríhyrningafræðinnar, og þar sem
viðfangsefni hans voru fyrst og fremst stjörnufræðileg, þarf engan
að undra, þótt kúluhornafræðin yrði til á undan sléttuhornafræð-
inni. Hipparchus komst að þeirri niðurstöðu, að fjarlægðin til
tunglsins væri urn 30 þvermál jarðar og þvermál tunglsins nálægt
fjórðungi af þvermáli jarðar, sem hvort tveggja er mjög nærri lagi.
Sólin reyndist erfiðari viðfangs, og Hipparchusi virðist ekki hafa
tekizt að endurbæta niðurstöðu Aristarchusar að neinu ráði. Hon-
um reiknaðist svo til, að sólin væri tuttugu sinnum fjarlægari en
tunglið og þar með fimm sinnum breiðari en jörðin, en báðar töl-
urnar eru tuttugu sinnum of lágar.
Hipparchus varð fyrstur til að gera nákvæmt stjörnukort, sem ekki
takmarkaðist við hinar bjartari stjörnur eingöngu. Á því korti voru
sýndar stöður 850 stjarna, sem skipt var í sex flokka eftir birtu, og
hefur sú flokkun varðveizt að nokkru leyti fram á þennan dag.
II.
Segja nrá, að eftir claga Ilipparchusar hafi komið langt stöðnunar-
tímabil. í margar aldir voru engar verulegar endurbætur gerðar
á heimsmyndinni. Þótt sólkerfiskenning Aristarchusar gleymdist
aldrei alveg, stóðu flestir fræðimenn áfram í þeirri trú, að jörðin
væri miðja alheimsins. Eftir því sem stjörnufræðilegum athugunum
fjölgaði, urðu agnúarnir á ])essari jarðkerfiskenningu smám sarnan
augljósari. Urn rniðja 16. öld gaf Pólverjinn Copernicus út mjög
merkilegt rit, sem átti mikinn þátt í að grafa undan jarðkerfiskenn-
ingunni. Rit Copernicusar varð svo frægt, að sólkerfiskenningin
hefur oftast síðan verið kennd við hann, enda þótt hann gerði
sjálfur enga tilraun til að eigna sér hana.
En sólkerfiskenningin átti enn um hríð erfitt uppdráttar, eins
og sjá má af því, að jafnvel liinn mikli stjörnumælingamaður Tycho
Brahe lét ekki sannfærast. Brahe, sem uppi var í Danmörku á seinni
hluta 16. aldar, gerði nákvæmari athuganir á stjörnuhimninum en
nokkur fyrirrennara lians. Brahe ályktaði, líkt og samtímamenn
Aristarchusar, að hreyling jarðar umhverfis sólu hlyti að koma fram
í afstöðubreytingu á fastastjörnunum. Taldist honum svo til, að slík