Náttúrufræðingurinn - 1966, Qupperneq 60

54
NÁTTÚ RU FRÆÐI N GU RI N N
fastastjarnanna hefði tekið talsverðum breytingum síðan Hipparch-
us gerði stjörnukort sitt í fornöld. Þetta staðfesti það, sem marga
hafði lengi grunað, að fastastjörnurnar sætu ekki óbifanlegar á
festingu himinsins. Þótt þessi eiginhreyfing fastastjarnanna, sem
svo er nefnd, sé ekki áberandi á himinhvolfinu frá ári til árs, og
jafnvel ekki frá einni öld til annarrar, mun hún þó smárn saman
breyta útliti hinna fornu stjörnumerkja og gera þau óþekkjanleg
á svo sem 100 þúsund árum.
III.
Þegar leið á 18. öldina tóku ýmsir að velta fyrir sér eðli vetrar-
brautarinnar, þessa aragrúa daufra stjarna, sem myndaði hring-
slæðu umhverfis himinhvolfið. Sá, sem fyrstur virðist hafa gert sér
grein fyrir eðli þessa fyrirbæris, var enskur áhugamaður um stjörnu-
fræði, Thomas Wright að nafni. Árið 1750 birti hann þá hugmynd
sína, að sólkerfið allt væri aðeins örlítil eining í miklu stærra
stjörnukerfi, sem væri í lögun líkt og hverfisteinn. Wright benti
réttilega á, að þetta myndi skýra útlit vetrarbrautarinnar, því að
eðlilegt væri, að flestar og fjarlægastar stjörnur sæjust, þegar horft
væri út að rönd kerfisins, þar eð breidd þess væri svo miklu meiri
en þykktin.
Þýzki heimspekingurinn Immanuel Kant greip þessa hugmynd
Wrights þegar á lofti og benti á, að slíkt kerfi stjarna rnyndi úr
fjarlægð séð líta út eins og diskur, ýmist kringlótt eða sporöskju-
laga eftir því hvernig það sneri við. Nú var einmitt vitað, að marg-
ar himinþokur höfðu þessa lögun, og Kant hikaði ekki við að
draga þá ályktun, að hver einstök þoka, þótt lítil sýndist á himn-
inum, væri heilt stjörnukerfi á borð við vetrarbrautina, eins konar
alheimseyja í geimnum.
Þótt margir væru vantrúaðir á þessa hugmynd, vakti kenning
Kants samt talsverða athygli. Einn af fylgjendum hennar var ensk-
þýzki stjörnufræðingurinn William Herschel, sem átti hvað mestan
þátt í að fullkomna heimsmynd 18. aldarinnar. Herschel varði
miklum tíma í að rannsaka dreifingu stjarnanna um himinhvolfið
og gerði fyrstu tilraunina til að draga upp mynd af vetrarbrautar-
kerfinu. Auk stjarnanna kortlagði hann á þriðja þúsund stjörnu-