Náttúrufræðingurinn - 1966, Qupperneq 64

58
NÁTTÚRUFRÆÐJNGURJNN
IV.
A þessum árum voru aftur hafnar rannsóknir, sem miðuðu að því
að kanna lögun og stærð stjörnukerfis vetrarbrautarinnar. Frá dög-
um Flerschels hafði tiltölulega lítið áunnizt í þessu efni, unz Þjóð-
verjinn von Seeliger hóf starf við það á skipulagsbundinn hátt árið
1884. Eftir aldamótin 1900 varð Hollendingurinn Kapteyn fremstur
í flokki við þessar rannsóknir. Kapteyn lagði á það megináherzlu
að telja stjörnur í mismunandi birtuflokkum víðs vegar á himin-
hvolfinu. Þetta var mikið verk, og því var ekki lyllilega lokið, þeg-
ar Kapteyn lézt, 1922. Sú heimsmynd, sent hann hafði þá dregið
upp, grundvallaðist á talningu og birtuflokkun finnn hnndruð
þúsund stjarna og gaf athyglisverðar niðurstöður um lögun og
stærð vetrarbrautarkerfisins. Samkvæmt þeim var sólin nálægt
miðju keríisins, en stjörnum fór fækkandi út á við í allar áttir.
Kerfið í heild virtist kringlulagað, um 50 þúsund ljósár á breidd
og 10 þúsund ljósár á þykkt. Hugtakið Ijósdr er svo þekkt nú á dög-
um, að það kann að vera óþarfi að skýra það nánar. Þó sakar ekki
að minna á, að Ijósið er um 1/25 hluta úr sekúndu að fara eina
breidd jarðar og rétt rúmlega sekúndu að fara milli jarðar og tungls.
Þetta gefur nokkra hugmynd um, hve langt ljósið muni komast á
einu ári, en það er sú vegalengd, sem við köllum ljósár.
Eitt af því, sem athyglisvert þótti við heimsmynd Kapteyns, var
jrað, að sólin, og þar með jörðin, skyldi vera svo nálægt miðju al-
heimsins. Menn höfðu fyrir löngu orðið að sætta sig við þá hugsun,
að jörðin væri óverulegt kríli í geimnum, en nú var eins og niður-
stöður Kapteyns hefðu þrátt fyrir allt gelið henni nokkra sérstöðu.
En heimsmynd Kapteyns átti ekki eftir að verða langlíf. Árið
1917 var tekinn í notkun nýr og rnikill spegilsjónauki í stjörnu-
stöðinni á Wilsonfjalli í Kaliforníu. Sjónauki þessi var 100 þuml-
ungar í þvermál og svo langtum öflugri en nokkur sjónauki, sem
fyrir var, að hann átti eftir að gjörbreyta hugmyndum manna um
stjörnugeiminn.
Smíði stjörnustöðvarinnar á Wilsonfjalli var að verulegu leyti
að þakka framtakssemi stjörnufræðingsins George Ellery Hale, sem
með fortölum sínum fékk milljónamæringana Andrew Carnegie og
John Hooker til að leggja fram fé til verksins. Hale hlýtur að liafa
haft sérstakt lag á að tala máli sínu við ríka menn, Jdví að hann
hafði áðnr fengið milljónamæringinn Charles Yerkes til að leggja