Náttúrufræðingurinn - 1966, Qupperneq 66

(30
NÁTTÚRU FRÆÐIN GU RI N N
Ijósmagni og reiknaði síðan fjarlægð hverrar þyrpingar út frá því,
hve daufar þessar tilteknu stjörnur sýndust vera.
Fyrstu niðurstöður Shapleys, sem hann birti árið 1918, voru á
þá leið, að kúluþyrpingarnar mynduðu sjálfar geysistórt og næstum
hnattlaga kerfi, um 250 þúsund ljósár í þvermál. Miðja þessa kerfis
var, samkvæmt töhim Shapleys, 50 þúsund ljósár frá sólinni. Shapley
var þeirrar skoðunar, að kúluþyrpingarnar lægju víðs vegar um
vetrarbrautarkerfið og mynduðu í rauninni yztu takmörk þess.
Af þessu leiddi, að miðja vetrarbrautarkerfisins hlaut að vera á
sama stað og miðja kúluþyrpingakerfisins, það er að segja í 50
þúsund ljósára fjarlægð frá sólinni.
Þarna skakkaði býsna miklu frá niðurstöðum Kapteyns. Rann-
sóknir næstu ára áttu eftir að leiða í Ijós, að mynd Shapleys var
miklu nær sanni. Á árunum 1926—27 sýndu sænski stjörnufræð-
ingurinn Lindblad og Hollendingurinn Oort fram á það með
athugunum á hreyfingum stjarnanna á himinhvolfinu, að vetrar-
brautin er að snúast, og að þær stjörnur, sem innar eru í kerfinu,
fara hraðar en þær, sem utar eru, að minnsta kosti í nágrenni
súlarinnar. Þótt mælingar á hreyfingum stjarna næðu tiltölulega
skammt út í geiminn miðað við stærð vetrarbrautarkerfisins, gat
Oort beitt þekktum hreyfingarlögmálum til að reikna út umferðar-
tíma sólar um miðju kerfisins og fjarlægðina til miðjunnar. Um-
ferðartíminn reyndist vera 200 milljón ár og fjarlægðin til miðj-
unnar 30 þúsund ljósár. Seinni talan var nokkru lægri en tala
Shapleys, en síðari athuganir urðu til að staðfesta hana. Út frá
hreyfingum stjarnanna var nú í fyrsta sinn mögulegt að áætla
heildarmassa vetrarbrautarkerfisins, sem reyndist vera milli 20 þús-
und milljón og 200 þúsund milljón sólarmassar samkvæmt fyrstu
útreikningum.
Þótt allt benti nú til Jiess, að heimsmynd Kapteyns, Jrar sem
sólin var nálægt miðju vetrarbrautarkerfisins, væri röng, var Jrað
ekki fyrr en 1930, sem skýring fékkst á Jrví, hvers vegna stjörnu-
talningin hafði gefið svo ranga mynd. Það ár uppgötvaði svissneski
stjörnufræðingurinn Trumpler með rannsóknum á sýndarstærð
stjörnuþyrpinga, að Jrær, sem sýndust minnstar og þess vegna hlutu
yfirleitt að vera fjarlægastar, voru flestar óeðlilega daufar. Með
mælingum sínum sannaði Trumpler, að milli stjarnanna í vetrar-
brautinni er mikið af ryki, sem byrgir fyrir útsýn, þegar horft er í