Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 46

Þvermál Urðarháls er 5-6 km. Mesta
hæð yfir sandana austan hans er um
180 m (Landmælingar íslands 1981)
en aðeins um 60 m yfir nútímahraunin
sem hafa runnið upp að hlíðum hans
vestanverðum (Landmælingar íslands
1986).
Á toppi Urðarháls er geysimikill
ketill, hömrum girtur á alla vegu.
Lengstur mælist hann 1100 m í stefnu
NNA-SSV og breiddin hornrétt á þá
stefnu er um 900 m (Landmælingar Is-
lands 1981). Um dýpt ketilsins hafa
menn ekki verið sammála. Ólafur
Jónsson (1945) telur hann vera um
170 m djúpan en segir ekki hvernig sú
tala er fengin. Guðmundur Gunnars-
son (1981) álítur hins vegar að Ólafur
hafi ofmetið dýptina og vitnar í
„glögga menn“ sem meta dýptina allt
að helmingi minni og telur að megi
gott teljast nái hún 100 m. Þetta hef-
ur valdið ruglingi, sumir (t.d. Þor-
steinn Jósepsson o. fl. 1984) notast
við tölu Guðmundar en aðrir (t.d. Ari
T. Guðmundsson 1986) styðjast við
Ólaf.
Undirritaður átti leið um Urðarháls
í júlí 1988 og athugaði ketilinn laus-
lega. Með í för var „THOMMEN“
loftþyngdarhæðarmælir og því upplagt
tækifæri að skera úr um raunverulega
dýpt ketilsins. Mæling fór þannig fram
að lesin var loftþyngdin á brúninni við
ketilinn, síðan mælt þar sem dýpst var
niðri í katlinum og loks aftur uppi á
brúninni til leiðréttingar ef loftþyngd
hefði breyst eitthvað á þeim tíma sem
leið milli mælinga. Samkvæmt þessari
mælingu er dýpt ketilsins 180±5 m
sem er ágæt staðfesting á tölu Ólafs
Jónssonar.
Botn ketilsins er allur hulinn fok-
sandi og sést ekki í fast berg fyrr
en uppi í miðjum hlíðum vegna hruns
og foks. Hamrarnir eru nær lóðréttir
og ókleift niður nema á einum eða
tveimur stöðum þar sem foksandur
hefur safnast fyrir alla leið upp að
brún.
Gígurinn Iíkist mjög þeim fallgígum
sem fyrr er lýst og jafnast hann á við
stærstu fallgígana á Hawaii. Freistandi
er því að telja hann fallgíg, þann lang-
stærsta hér á landi. Hafi gígurinn
myndast í lok gossins, eins og fallgígar
gera líklega, hefur jökull síðasta jök-
ulskeiðs ekki haft afgerandi áhrif á
lögun hans að því er séð verður.
Ástæða þess gæti verið sú að hjarn
hafr myndast í gígnum og fyllt hann og
varið á meðan jökullinn heflaði yfir-
borðið auk þess sem Urðarháls er
nærri ísaskilum jökulsins þar sem jök-
ulrof er sáralítið.
I hömrunum er hægt að sjá lagskipt-
ingu dyngjunnar. Hún er gerð úr
þunnum hraunlögum, oftast innan við
1 m að þykkt, stundum með smá gjall-
karga milli laga. Neðarlega í hömrun-
um eru lögin rauð vegna oxunar. Ef
bergið er athugað nánar sjást plagíó-
klas- (hvítir) og ólivíndílar (flösku-
grænir) í gráleitum og blöðróttum
grunnmassa sem er of fínkornóttur til
að hann greinist í handsýni.
Á tveimur stöðum er þessi reglu-
lega uppbygging rofin af innskotum
mun grófkornóttari en bergið annars
er. Hægt er að greina þar einstaka
kristalla, plagíóklas (hvítt), pýroxen
(svart) og ólivín (grænt).
I flæðigosum rennur kvikan gjarnan
í lokuðum rásum og kemur ekki fram
á yfirborðið nemá við hraunjaðrana.
Ef þessar kvikurásir tæmast myndast
hraunhellar sem víða má finna hér á
landi. Sennilegast er að áðurnefnd
innskot séu slíkar kvikurásir sem ekki
tæmdust. Kvikan hefur storknað hægt
og því er bergið gróft í korni.
100