Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 53

um. Meðal þessara jarðlaga eru bas-
althraunlög. Eldvirkni átti að hans
dómi engan þátt í myndun basalts og
yfirleitt skipti hún litlu sem engu máli
í þróun jarðskorpunnar. Hún var ein-
hvers konar tilviljanakennt fyrirbæri
sem skildi eftir sig lítil og staðbundin
spor. Eldurinn kviknaði í eldfimum
jarðlögum á litlu dýpi og barst þá
bráðið efni upp á yfirborðið og
storknaði sem hraun. Það lá ekki ljóst
fyrir Werner að basaltlögin og hraun-
in voru sama eðlis. Hann ferðaðist lít-
ið og hafði af eigin reynslu einkum
þekkingu á jarðlögum Norður-Þýska-
lands og kann það að valda miklu um
villu hans. Víðsýnin kom síðar hjá
öðrum, eins og t.d. lærisveini hans
Humbolt, sem sneri baki við hug-
myndum Werners er hann á ferðum
sínum sá með eigin augum það sem
ekki féll að kenningunum sem honum
höfðu verið kenndar. Þessi megin-
hugmynd Werners, að basalt væri
sjávarset, setti mark á alla umfjöllun
um jörðina á þessum tíma og hafa
áhangendur hennar borið viðurnefnið
Neptúnistar, eftir sjávarguði Róm-
verja.
Sá Breti sem mest lagði jarð-
fræðinni til á ungdómsárum hennar
var án efa Skotinn James Hutton
(1726-1797). Hann gaf út hina merku
bók sína „The Theory of the Earth“
(Kenningin um Jörðina) árið 1788 og
aftur í endurbættri og aukinni gerð
1795. Þessi bók hafði ekki mikil áhrif
fyrr en lærisveinn hans, Skotinn John
Playfair (1748-1819), gaf út skýringar
sínar við hana „Illustration of the
Huttonian Theory of the Earth“ (Út-
skýring á kenningu Huttons um Jörð-
ina) árið 1802. Hutton rakst á ýmislegt
í jarðfræði Skotlands sem ekki féll að
hugmyndum Werners og ber þar hæst
hugmyndir hans um eldvirkan upp-
runa storkubergs og merki þess að
bergkvika hefði troðist inn í önnur
jarðlög. í bók sinn andmælti hann því
kenningum Werners, útlistaði um-
fangsmikið samhengi í þróun jarð-
skorpunnar og lagði áherslu á hinn
mikla þátt eldvirkninnar og annarra
innrænna afla. Þessar hugmyndir út-
skýrði síðan Playfair í bók sinni. Þeir
sem aðhylltust þessar skoðanir urðu æ
fleiri eftir því sem tímarnir liðu og eru
Neptúnistar nú löngu horfnir af sjón-
arsviðinu. Á meðan deilur stóðu um
þessi mál voru áhangendur eldvirkn-
innar nefndir Plútonistar eftir undir-
heimaguði Grykkja. Hugmyndir Hutt-
ons í útskýringum Playfairs ollu gagn-
gerum breytingum á hugmyndum
manna og afstöðu þeirra til þessarar
ungu fræðigreinar og þær hlutu
talsvert almennt umtal. Þar kom fram
nýr og gerbreyttur skilningur á mörg-
um fyrirbærum jarðarinnar og ferlun-
um sem að baki þeim lágu, einkum
varðandi eldvirkni og önnur innri
ferli. Ekki er ólíklegt að hinn ungi
Henderson, brennandi af áhuga á
náttúrunni, hafi komist í tæri við bók
Playfairs þó um það verði hér ekkert
fullyrt. Hann var 18 ára gamall er
bókin kom út og verður að telja lík-
legt að hann hafi vitað af henni, því
hann og höfundur voru landar og því
ekki um langan veg að flytja fréttirnar
af bókinni.
Orðalag Hendersons á sambandi
eldvirkninnar og skjálftanna á Suður-
landi ber að sjálfsögðu merki síns
tíma, en þau lýsa djúpum skilningi á
náttúrunni, svo djúpum að slíkt fannst
einungis í fari sárafárra manna á þess-
um tíma. Þau bera því glöggt vitni að
Henderson hefur hugleitt náttúruna
eins og góður og vellærður nátt-
úrufræðingur gerir, jafnvel í dag, en
miklu síður eins og skólaður maður
kirkjunnar fyrir tæpum tveim öld-
um.
107