Náttúrufræðingurinn - 1990, Qupperneq 17

Ágúst Kvaran
Er eyðing ósonlagsins
af völdum efnahvarfa?
Ósonlagið dregur nafn sitt af loft-
tegundinni óson, sem kemur fyrir í
mestum efnisstyrk í andrúmsloftinu í
um 18-25 km hæð yfir jörðu að jafn-
aði. Nánar tiltekið eykst styrkur ósons
með hæð frá jörðu og nær hámarki í
rúmlega 20 km hæð. Eftir það fellur
styrkurinn með minnkandi heildar-
efnisstyrk í háloftunum, líkt og sýnt er
á 1. mynd (Thrush 1988). Eins og al-
kunna er, er ósonlagið mikilvægt líf-
ríki jarðarinnar þar eð það hindrar að
skaðlegir útfjólubláir geislar frá sól-
inni nái til jarðar.
Mikið hefir verið rætt og ritað um
eyðingu ósonlagsins og mögulegar or-
sakir eyðingarinnar á undanförnum
árum. Umræða þessi jókst verulega í
kjölfar ítarlegra mælinga sem gerðar
voru á styrk ósons og ýmissa annarra
efna í andrúmsloftinu yfir suður-
heimskautinu á árunum 1986 og 1987.
Meginhvatinn að því að ákveðið var
að ráðast í viðkomandi mælingar voru
niðurstöður sem fyrir lágu um heildar-
styrk ósons yfir rannsóknarstöð í
Halleyflóa á Suðurheimskautslandinu
sem mældur hafði verið þar í fjölda
ára. Samkvæmt þeim mælingum virð-
ist ósonstyrkurinn hafa minnkað veru-
lega frá því um 1977 eins og sést á 2.
mynd (Gribbin 1988). Árið 1986 var
mælt frá jörðu og með loftbelgjum og
árið 1987 með flugvélum sem flugu
allt upp í 20 km hæð. Þannig var unnt
að ákvarða ósonstyrkinn í mismun-
andi hæð yfir jörðu. Samkvæmt þess-
um mælingum minnkaði ósonið veru-
lega frá því um hávetrartímann, í
ágústmánuði, þar til fram á vorið, í
október, eins og sést á 3. mynd. I
ágústmánuði mældist hámarksstyrkur
ósons um það bil 6xl012 sameindir/
cm3 (samsvarar um 170 nb á 3. mynd),
líkt og víðast annars staðar yfir jörð-
inni (sjá 1. mynd til samanburðar). í
12-20 km hæð yfir jörðu mældist
minnkunin um 35% að jafnaði en nam
allt að 70% í 14—18 km hæð. Af þessu
dregur „ósongatið" nafn sitt.
Ymsar kenningar hafa verið á lofti
um hver eða hverjar kunni að vera or-
sakir þessarar minnkunar eða eyðing-
ar. Ber þar mest á tveimur megin-
kenningum.
Bent hefir verið á að einungis kunni
að vera um náttúrulegar langtíma-
sveiflur í ósonstyrknum (í andrúms-
loftinu) að ræða (Þór Jakobsson
1988). Samkvæmt slíkri kenningu má
ætla að ósonstyrkurinn sveiflist með
nokkura ára millibili milli lágmarks og
hámarks af ailfræðilegum og/eða
efnafræðilegum orsökum. Svo kann
að vera að einmitt um þessar mundir
sé ósonstyrkurinn nálægt lágmarki en
að hann kunni að ná hámarki aftur að
nokkrum árum liðnum. Þessa tilgátu
Náttúrufræðingurinn 60 (3), bls. 127-134, 1991.
127