Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 41

Ágúst H. Bjamason
Tvínafnakerfið
Tilgangur þessara skrifa er að reyna að
útrýma leiðum rangskilningi sem mikið
hefur borið á í ritum manna hér á landi
hin síðari ár, jafnt í fræðigreinum sem
kennslubókum.
Sem kunnugt er byggist tvínafnakerfið
í flokkunarfræði á því að sérhver ein-
staklingur plöntu- og dýraríkis ber ákveðið
tegundamafn, sem er tvö heiti (t.d. Rart-
unculus acris). Fyrra nafnið er ættkvíslar-
nafn og hið síðara viðurnafn. Sá ruglingur
er alls ráðandi að aðeins seinna nafnið,
viðurnafnið (t.d. acris), er kallað tegund-
arheiti. Það væri hægur vandi að tiltaka
mýmörg dæmi, en því skal sleppt. Hvað
við kemur síðara orðinu hef ég valið að
nefna það viðurnafn (á ensku specific
epithet), en vera má að önnur orð komi til
greina. Skal nú vikið fáum orðum að
bakgrunni tvínafnakerfisins, sem jafnan er
kennt við sænska grasafræðinginn Carl
von Linné (1707-1778).
Á tímum Grikkja og Rómverja leituðust
menn við að flokka plöntur og dýr eigi
síöur en nú á dögum. Elsta flokkunar-
kerílð sem vitað er um er kennt við hinn
vísa Þeófrastos, nemanda Aristótelesar. I
verki sínu Historia plantarum lýsti hann
480 plöntum sem hann flokkaði eftir
ýmsum útlitseinkennum. Af Rómverjum
má nefna Plíníus hinn eldri, en hann lýsti
um 1000 tegundum plantna í Historia
naturalis.
í þá tíð og fram á miðaldir var oftast
notað aðeins eitt nafn fyrir hverja plöntu-
tegund. Fyrir kom þó að einu orði eða
fleirum væri bætt við til þess að kveða
nánar á um tegundina. Einkum vom notuð
orð sem lýstu vaxtarstað, lit, heimkynnum
eða einhverju því um líku. Eftir því sem
tegundum fjölgaði urðu nöfnin sífellt
lengri, því að oftast var orði bætt við
gamalt nal'n til þess að aðskilja nýja
tegund. Nafn einnar tegundar gat því
verið óslitin röð af mörgum lýsingar-
orðum (nomina specifica), eins og Urtica
urens pilulas ferens og Cardamine alpina
minor resedae foliis eru dæmi um.
I fyrstu notaði Linné röð af lýsingar-
orðum til þess að nafngreina tegundir eins
og þá var háttur manna. í plöntuskrám frá
ámnum 1745 og 1749 byrjar hann að nota
tvínafnakerfi samhliða gömlum nöfnum.
I Philosophia botanica (1751) setur hann
fram í fyrsta skipti nokkrar meginreglur
um nafngiftir plantna, meðal annars um
viðurnafnið (nomen triviale), sem á að
vera aðeins eitt orð (vocabulum unicum).
Þar er einnig kveðið á um að hvorki tvær
ættkvíslir né tvær tegundir geti haft sama
nafn, svo og að halda beri í gamla nafnið
ef einni ættkvísl er skipt í tvær eða fleiri.
í Species plantarum frá 1753 er tegundar-
nöfnum samkvæmt tvínafnakerfi bætt inn
á spássíur, en það er ekki fyrr en í 10.
útgáfu af Systema naturae (1758) sem
farið er að nota það um dýr, þá jafnframt
samhliða gömlum nöfnum.
Fyrir daga Linnés komu tvínefni oft
fyrir af eðlilegum ástæðum, þegar ekki
Náttúrurræöingurinn 62 (1-2), bls. 35-36, 1993.
35