Náttúrufræðingurinn - 1993, Side 55

og ekkert eftir nema leirkúla sem
varðveitti fyrra ytra form glersins.
Ég lagði af stað til FrakkJands í ársleyfi
í byrjun október 1990, en þá höfðum við
þegar gert ýmsar efnagreiningar á glerinu.
Fyrsta mánuðinn í París vann ég því við
að ganga frá grein sem var send til Nature
í nóvember 1990 og birtist síðan í febrúar
1991 (Haraldur Sigurdsson o.fl. 1991 a).
Reyndar birtust sumar niðurstöður okkar
fyrst á Islandi, í grein sem ég sendi
Morgunblaðinu og var prentuð í janúar
1991 (Haraldur Sigurdsson 1991). Það
sem við höfðurn fundið út frá efna-
samsetningu glersins var í fyrsta lagi að
það er blanda tveggja tegunda af bráð.
Aðaltegundin er svart gler, líkast tinnu,
sem er bráð af meginlandsskorpu og með
um 65% SiO,,. Svarta glerið inniheldur
strontxum- og blýsamsætur sem bent geta
til að skorpan sem bráðnaði við
áreksturinn hafi verið frá fornlífsöld, eða
nánar tiltekið frá silúrtímabilinu, um 440
milljón ára gömul. Saman við súra svarta
glerið eru rákir af gulu gleri, sem
inniheldur allt að 30% CaO og er þar
með kalsíumríkasta gler sem fundist hefur
á jörðinni. Það myndar sveipi og rákir
innan í svarta glerinu, líkast og í
marmaraköku. Efnasamsetning gula og
svarta glersins og millistiga þessara
tegunda myndar einfalda blöndunarröð,
eins og sést á 3. mynd. Aðalskautið í
röðinni er svarta glerið, en hitt skautið er
einhvers staðar í áttina að brenndu kalki
(CaO). Fyrst var okkur uppruni þessa
glers mikil ráðgáta og gátum við okkur
þess til að það væri myndað við bráðnun
kalksteins (Haraldur Sigurdsson o.fl.
1991 a). Sú hugmynd felur í sér að
áreksturinn hafi orðið við megin-
landsskorpu sem var þakin lögum af
efnaseti, aðallega kalksteini.
BRENNISTEINSGÁTAN
Eftir frekari rannsóknir mínar á þessu
gleri í Frakklandi kom í ljós að þelta var
ekki besta skýringin, því gula glerið
inniheldur óvenjumikið af brennisteini,
eða frá 0,5 til 1%, og er það því einnig
brennisteinsríkasta gler sem fundist hefur
á jörðinni. Til samanburðar má benda á
að eldfjallagler, eins og til dæmis gjóskan
úr Lakagígum 1783, inniheldur um eða
undir 0,1% af brennisteini. Kalksteins-
kenningin hrundi þar með í rúst, þar sem
kalkset er nær algjörlega brennisteins-
snautt. En það er til annað efnaset sem er
brennisteinsríkt, nefnilega gifs- eða
anhýdrítset. Það er nær hreint kalsíum-
súlfat (CaS04) sem fellur út við uppgufun
sjávar og myndar svokallað uppgufunarset
(evaporit). Gat það verið að loftsteinninn
hefði lent í fornum gifslögum? Það virtist
mér mjög ósennilegt í fyrstu, þar sem set
af þessu tagi er mjög sjaldgæft og þekur
til dæmis aðeins 0,5% af yfirborði
meginlandanna. En ef svo væri skipti það
mjög miklu máli, þar sem árekstur á
uppgufunarset eða gifslög leysir úr læðingi
megnið af brennisteininum sem er
bundinn í kalsíumsúlfatkristöllum og
myndar risastórt brennisteinsský í heið-
hvolftnu, með afdrifaríkum afleiðingum
fyrir allt lífríkið á jörðinni.
Haustið og veturinn 1991 vann ég með
frönskum jarðfræðingum að frekari
greiningu glersins. Við sýndum meðal
annars fram á að brennisteinssamsætur
gula glersins eru nákvæmlega þær sömu
og í uppgufunarseti eða gifslögum frá
seinni hluta krítartímabilsins. Nú var hin
nýja og endurbætta kenning okkar sú að
loftsteinninn hefði lent í meginlands-
skorpu sem var þakin lagi af upp-
gufunarseti, ríku af gifsi eða anhýdríti
(CaS04). Ef þessi kenning væri rétt ætti
að vera hægt að sanna hana með fremur
einfaldri tilraun. í stað hitans sem
myndast við árekstur loftsteins notuðum
við ofn og í botninn á lítilli platínudeiglu
var sett nokkurra millimetra þykkt lag af
möluðu andesíti (meginlandsskorpan), en
þar ofan á álíka þykkt lag af möluðu gifsi.
49