Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 20
niðurstöður kjörs eða ákvörðun-
ar. Kjör á fulltrúasamkundur
hins opinbera er háð þessum
leikreglum, og eftir þeim fara
verkalýðsfélögin raunar ekki að-
eins að forminu til, heldur einn-
ig samkvæmt tilgangi sínum og
innsta eðli.
Gersamlega andstæð þessu er
valdaaðstaða einka-atvinnurek-
enda. Um hana er aldrei tekin
nein lýðræðisleg ákvörðun. Al-
mannaráða er yfirleitt sjaldnast
leitað um stofnun atvinnufyrir-
tækis og því síður um rekstrar-
háttu þess sem einu sinni er
komið upp.
Einkaaðilar í atvinnurekstri
eða á öðrum sviðum viðskipta-
lífs kunna að vera játendur lýð
ræðis í orði, en í reynd er hegð-
an þeirra önnur. í innbyrðis sam-
skiptum þeirra ríkir í bezta falli
hnefaréttur frumskógarins, í
versta falli samábyrgð gangster-
anna. Hið síðarnefnda er að
verða ríkjandi á íslandi, og veld-
ur því óskorað forræði Flokksins
fyrir þýðingarmestu hópunum.
Útávið viðurkenna þeir ekki ann-
að lýðræði en það, sem tryggir
afskiptaleysi almennings af for-
réttindum þeirra. Það er þetta
„lýðræði“ sem Flokkurinn er
kallaður til að skapa og varð-
veita. Við það miðast starf hans
allt, og má raunar lesa það útúr
stefnuyfirlýsingum hans ef vel
er að gáð.
IV.
Hvað um þá fullyrðingu að hið
opinbera hafi eftirlit með at-
vinnustarfsemi í landinu og sam-
hæfi hana alþjóðar hagsmunum?
Forréttindahópar þjóðfélagsins
sýna enga hagsmunasamstöðu
með þeim þjóðfélagshópum sem
miður mega sín. Um þetta er
bitur reynsla af undanförnum
árum og ekki sízt frá í ár. Hins
vegar krefjast forréttindahóparn-
ir fulls tillits þjóðarheildarinnar
til sérhagsmuna sinna. Það fer
nokkuð eftir því hvernig kaupin
gerast á eyrinni í skiptum for-
réttindahópanna hvern við annan
og við hina verr settu, hvað fær
viðurkenningu sem „þjóðarhags-
munir“, en í yfirgnæfandi mæli
er um að ræða hagsmuni hinna
betur megandi.
Sjálfgengi íslenzka hagkerfis-
ins er í minnsta lagi, eins og
kunnugt er. Af þeim orsökum er
óhjákvæmilegt að mikið efna-
hagslegt vald sé samankomið í
ýmsum stofnunum fyrir ofan og
til hliðar við þá forréttindahópa,
sem í orði kveðnu eru eigendur
og forsjármenn framleiðslutækja
og fjármuna. Þessar fjaðrir,
sveifluhjól og vekjara í sigur-
verki hagkerfisins nefni ég efna-
hagslegar valdamiðstöðvar.
Stofnun, samtök, fyrirtæki eða
fyrirtækjasamsteypa er efnahags-
ieg valdamiðstöð, ef þar eru tekn-
ar afdrifaríkar, óáfrýjanlegar á-
kvarðanir fyrir efnahagslífið og
þær framkvæmdar þar eða af
þeim undirgefnum aðilum. Ýms-
ar helztu valdamiðstöðvarnar eru
háðar landsstjórninni eða eru
jafnvel hluti af henni. Svo er
um ríkisbanka, ráðuneyti og
Efnahagsstofnun. Aðrir njóta
styrkrar handleiðslu ríkisvalds-
ins, svo sem einokunarhringar út-
flutnings. Fleiri valdamiðstöðvar
mætti tilgreina, þótt það verði
ekki gert hér. Að svo miklu leyti
sem valdamiðstöðvarnar grípa
inn á sameiginleg svið, eru þær
tæknilega hver annarri tengdar
með margvíslegum hætti.
Ákvarðanir efnahagslegra
valdamiðstöðva eru yfirleitt ekki
bein valdboð með lagagildi, held-
ur er um að ræða óbeinar eða
hagrænar aðferðir með að
minnsta kosti talsvert almennu
gildi. Þetta getur verið af sund-
urleitasta tæi: Óafturkræf fjár-
framlög, niðurgreiðslur, lánveit-
ingar og lánareglur, þar með
taldir vextir, gengisskráning og
gjaldeyrisreglur, tollar og inn-
flutningsheimildir, skattlagning
og skattheimta, útvegun á mörk-
uðum og fyrirgreiðsla um sölu,
ákvarðanir um verðlag og
greiðslufyrirkomulag o. s. frv.
Hópar manna með efnahags-
leg forréttindi standa alltaf und-
ir vernd einnar eða fleiri valda-
miðstöðva, og eru forréttindahóp-
arnir háðir valdamiðstöðvunum.
Forréttindin hljóða á eignarhald
á framleiðslutækjum eða vöru-
birgðum og því nátengd er að-
staða til lánsfjáröflunar. Oft eru
forréttindin ekki fólgin í öðru
en aðstöðu til kauphöndlunar
eða miðlunar. Forréttindahópar
eru til dæmis innflytjendur og
aðrir kaupsýslumenn, verktakar
og þeim skyldir aðilar, ennfrem-
ur ýmsir af stærri útgerðarmönn-
um, iðnrekendum og öðrum
vinnuveitendum. Leiða má að
því rök að með hinum ýmsu for-
réttindahópum sé ekki jafnræði.
Starfsemi hverrar valdamið-
stöðvar miðar fyrst og fremst að
því að tryggja sinn sérstaka for-
réttindahóp í sessi, eða eftir at-
vikum sem flesta af forréttinda-
hópum. Forréttindahópur og
valdamiðstöð getur verið einn og
sami aðili, en síðustu áratugina
hefur það ekki verið algengt.
Sérhver sá aðili sem ráðstafar á
sínum vegum umtalsverðum
hluta árlegra þjóðartekna, telst
til efnahagslegrar valdamiðstöðv-
ar.
V.
Stjórnskipuleg fulltrúasam-
kunda er ekki efnahagsleg valda-
miðstöð, þar sem hún er ekki
framkvæmandi eigin laga, né
heldur er eðli hennar slíkt, að
neinir aðilar tengist henni eigin-
legum efnahagsböndum. Hins
vegar eiga flestar valdamiðstöðv-
ar efnahagslífsins mikið undir
því, hvers konar meirihluti mynd-
ast á fulltrúasamkundunni,
hvernig hann skipar fram-
kvæmdastjórn og aðrar vald-
stofnanir fulltrúalýðræðisins.
Hér kemur flokksræðið til skjal-
anna.
Forréttindahóparnir þurfa að
fá stöðu sína valdaða, og um
það sér Flokkurinn er hann tefl-
ir fram „sínum mönnum“ eins
og peðum á skákborði. Úrslita-
atriðið er að hafa tök á valda-
miðstöðvum efnahagslífsins, þær
eru í brennidepli flokksræðisins.
Öllu af því tæi sem telst hafa
einhverja þýðingu er ráðstafað
til flokksmanna á bakvið tjöldin
(og er þá oft lotið að litlu).
Það fer svo eftir eðli viðkom-
andi valdamiðstöðvar, hvort út-
hlutunin er staðfest síðar með
sviðsetningu á lýðræðislegu kjöri
eða tilnefningu.
Flokkurinn gefur „sínum mönn-
um“ línu um starfsaðferðir. í
því felst meðal annars að óhjá-
kvæmileg tæknileg samhæfing á
ákvörðunum valdamiðstöðvanna
hafi ekki óþægilegar afleiðingar
fyrir forréttindahópana. Að þessu
tryggðu skiptir hitt minna máli,
þótt fulltrúasamkundan slysist
eða neyðist til að setja lög, sem
beinist að einhverju leyti gegn
forréttindunum. Það er nefni-
lega búið að setja rétta menn á
rétta staði.
Þannig er Flokkurinn í reynd
samábyrgðarfélag forréttinda-
hópanna, og valdamiðstöðvarnar
eru eins konar útibú frá honum.
Hann deilir út umbunum og refs-
ingum, eftir því sem við á, svo
að skepnan risi ekki upp gegn
skapara sínum. Hótanir og fjár-
þvinganir hjálpa upp á samá-
byrgðartilfinninguna ef flokks-
trúin þverr. En áróðurskvörnin
malar sí og æ í lýðræðisgrautinn
handa háttvirtum kjósendum,
svo að þeir verði ekki alls af-
skiptir. Þeirra er þrátt fyrir allt
— eða gæti verið —- ultima ratio.
Allir aðrir stjórnmálaflokkar
draga dám af þessu ástandi, þótt
í mismunandi mæli sé. Þeir láta
fulltrúalýðræðið marka sér bás
í stað þess að leita að beinni lýð-
ræðisformum. Þeir taka þátt í
leiknum um valdamiðstöðvarnar,
en gæta minna að því að valda-
kerfi forréttindahópanna og
Flokksins verður aldrei hrundið
nema með árás á sjálfar valda-
miðstöðvarnar, uppbyggingu
þeirra og stöðu innan lýðræðis-
skipulagsins. Þekkjum við ekki
flokkinn sem gengur fram í
þeirri dul, að takist honum að
koma sem flestum „sínum mönn-
um“ í stöður, sé þjóðfélagið að
bættara? Þetta opnar allar gáttir
fyrir makki við sjálfan Flokkinn
og hrossakaupum við hann. Og
þetta er forsendan fyrir þeirri
sambreiskju efnahagslegrar og
pólitískrar spillingar sem ein-
kennir íslenzkt þjóðlíf nú eftir
aldarfjórðungs lýðveldi.
VI.
Fræg er hin latneska skipun
divide et impera, deildu og
drottnaðu. Loðvík ellefti Frakka-
kóngur hafði hana að kjörorði
með ágætum árangri; hann
tryggði einveldið í sessi gegn
ytri sem innri óvinum þess. Veru-
lega fleygt varð orðtakið fyrst
síðar, er það tók að fela í sér
höfuðaðferð heimsvaldastefnu til
landvinninga og nýlendukúgunar,
Alþingismenn að störfum.
20