Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 57

góðum bóKmenntaheföum vegna hans —
gáfum við Soupault þessari nýju hreinu
tjáningaraðferð, sem við höfðum nú á valdi
okkar og veittum félögum okkar hiklaust
aðgang að, nafnið súrrealismi."
í fyrstu stefnuskránni er að finna eins-
konar orðabókarskýringu eftir Breton á
þessu nýja hugtaki:
SÚRREALISMI. No. kk. Hrein sálræn
aðferð, ætluð til að tjá í töluðu eða rit-
uðu máli eða á einhvern annan hátt hina
raunverulegu hugarstarfsemi. Hugsanir
leika lausum hala án nokkurs eftirlits
skynsemi og hafnar yfir fagurfræðileg
og siðgæðisleg sjónarmið.
Og þessari skilgreiningu fylgdi Breton
eftir' með stuttri lýsingu á borð við þær
sem getur að líta á alfræðibókum:
Súrrealismi grundvallast á trúnni á
æðri raunveruleika tiltekinna hugsana-
tengsla, sem hingaðtil hafa verið van-
rækt, á almætti drauma og á frjálsan
leik hugsana. Hann stefnir að útrýmingu
allra annarra sálrænna aðferða og hyggst
taka sjálfur sess þeirra til lausnar mestu
vandamálum lífsins ...
Þó Breton héldi fram að enginn hefði
á undan honum beitt súrrealískri aðferð
vitandi vits, taldi hann engu að síður upp
allmarga rithöfunda og málara sem honum
fannst að hefðu óafvitað stundum notað
svipaða aðferð og tjáð óbreyttan straum
undirvitundar. Mestur þeirra var hinn dul-
arfulli og sérlyndi snillingur rómantískra
hugarkvala, Isidore Ducasse (1847—1870),
Montevideobúi, sem orti undir rithöfundar-
nafninu Greifinn af Lautréamont (Comte
de Lautréamont) undarlegt prósaljóð í
villtri draumkenndri fantasíu um hatur, ill-
mennsku og æði, Les Chants de Maldoror.
Þar er að finna eftirlætisskilgreiningu súr-
realista á fegurð: „Fagurt einsog óvæntur
fundur saumavélar og regnhlífar á krufn-
ingarborði.“
Meðal annarra forvera, sem Breton nefn-
ir í fyrstu stefnuskrá sinni, finnum við
Swift, de Sade, Chateaubriand (fyrir sér-
kennileika sinn), Constant, Hugo, Poe (súr-
realisti ævintýranna), Baudelaire, Rimbaud,
Mallarmé, Jarry, St.-John Perse, Roussel og
fleiri. í neðanmálsgrein bætti Breton við
nöfnum nokkurra málara, sem talizt gætu
súrrealískir forverar: „Fyrr á tímum aðeins
Uccello, á vorum dögum Seurat, Gustave
Moreau, Matisse, Derain, Picasso (lang-
hreinastur), Braque, Duchamp, Picabia,
Chirico, Klee, Man Ray, Max Ernst og
André Masson.“
Eftir útgáfu fyrstu stefnuskrár súrreal-
ista, með Breton sem æðstaprest hreyfing-
arinnar, var nafni tímaritsins Littérature
breytt í La Révolution Surréaliste, Hin
súrrealíska bylting, og sett var á stofn súr-
realísk rannsóknarskrifstofa í húseign
nokkurri í Rue de Grenelle við Boulevard
St. Germain.
Byltingarstefnan í titli hins nýja rits var
sett fram í fullri alvöru. Breton hélt því
fram, að hreyfingin væri miklu meira en
listastefna, að hún hefði tvö grundvallar-
slagorð: „Að breyta lífinu!“, fengið frá
Rimbaud, og ,,Að umbreyta heiminum!“,
fengið frá Marx. Það hlýtur að virðast hrein-
asta þverstæða, að dýrkendur yfirburða-
undirvitundarinnar skyldu trúa á Marx,
þennan harðsoðna skynsemistrúarmann sem
ætlaði sér að umbreyta heiminum eftir
sannanlegum vísindaformúlum (hversu
mjög sem honum getur hafa skjátlazt í
þeirri sannfæringu). Engu að síður var mál-
um svo háttað á þeim tímum, sem í hönd
fóru eftir byltingu bolsévika, að öll and-
borgaraleg öfl í Evrópu (og Bandaríkjun-
um slíkt hið sama) urðu að setja traust sitt
og hald á hina andborgaralegu og háværu
kommúnista. Mörg hatröm deilan í röðum
súrrealista átti rætur sínar að rekja til
þessara fyrstu tengsla við marxisma. Ara-
gon, Eluard og allmargir aðrir gerðust dygg-
ir línukommúnistar — og voru e. t. v. þar-
með tapaðir súrrealismanum. Breton fékk
æ meiri andúð á kreddufestu flokksins,
beindi vagni sínum á stjörnubrautir Leons
Trotskys (heimsótti hann enda í útlegðina
í Mexíkó 1938) og gerðist jafnvel síðar tals-
maður „heimsborgarahreyfingar" (world-
citizen movement) Garrys Davis.
Þegar Breton tók sér á herðar kápu hins
sanna verndara súrrealismans, með valdi til
að taka við hverjum sem var og útskúfa
hverjum sem var, varð það til þess að saga
hreyfingarinnar varð endalaus skrá um trú-
villinga og brottvikningu þeirra, hatramar
deilur og rifrildi, klíkustofnanir og gegnd-
arlausar árásir og gagnárásir milli klík-
anna. Raunverulega verða menn að greina
miili opinberlega viðurkenndra súrrealista
og markahóps listamanna sem aðeins höfðu
orðið fyrir áhrifum af kenningum Bretons
úr fjarlægð — eða einhverntíma verið fé-
lagar í hreyfingunni, en síðar gerðir brott-
rækir.
Engu að síður getur maður sagt með
sanni, að það sé ytri, ekki innri hringurinn,
sem gefi rétta hugmynd um mikilvægi súr-
realismans. Sannarlega hafa sumir ágæt-
ustu skapandi listamenn, sem bera vott um
áhrif frá súrrealisma, aldrei tilheyrt hreyf-
ingunni og jafnvel aldrei verið sér meðvit-
andi um bein áhrif hennar. Á hinn bóginn
má þetta ekki rýra mikilvægi kröfu Bretons
um hreinar línur í innri hringnum. Það var
þrátt fyrir allt frá þessum innri kjarna sem
frumáhrifin bárust.
Hvað átti nú Breton við með hreinni
sjálfvirkni? Flestir rithöfundar og málarar
notuðu hugtakið á þann hátt, að þeir breyttu
hugmyndum, sem þeir fengu með því að
gefa undirvitundinni lausan tauminn, í með-
vituð og yfirveguð verk. Slík notkun hlaut
að sjálfsögðu að verða miklu meiri vand-
kvæðum bundin á sviði leiklistar og kvik-
mynda.
Hvar sem á er litið, gaf viðurkenningin
á gildi ómeðvitaðs hugarstarfs góðan ávöxt.
Ósjálfráð skrift var aðeins ein aðferðanna
sem beitt var. Málarar og myndhöggvarar
í röðum súrrealista þroskuðu með sér ýmsa
hæfileika til að örva starf undirvitundar:
að mála með gífurlegum hraða (Masson);
límingarmvndir, þ. e. meira og minna til-
viljanakenndar samsetningar snepla af
skreytingum, dagblaðaúrklippum o. s. frv.;
að gefa málningarslettu á pappírsblaði hin
ótrúlegustu form með því að brjóta blaðið
saman, núa öðru pappírsblaði við það o. s.
frv.; ,,tilbúningar“ Mai'cels Duchamps sem
voru samsetningar þar sem finna mátti
venjulega hluti er á einhvern hátt höfðuðu
til undirvitundar hans, klósettskál, stýri af
reiðhjóli o. s. frv. Útfrá þessu þróuðust
myndir Max Ernst, Kurts Schwitters, Arps
og Dalis, þar sem um er að ræða límingar-
myndir, samsettar af raunverulegum hlut-
um.
Poplist nútímans er skilgetinn afkomandi
þessara tæknibragða, og hamfara-málaralist
á greinilega rætur að rekja til hraðteikni-
aðferðarinnar og átrúnaðar á tilviljanaöfl.
Ráðlegging Max Ernsts til ungra málara árið
1942 var þessi: „Festið tóma dós við eins
eða tveggja metra langan þráð, stingið smá-
gat á botninn, fyllið dósina af málningu,
nógu þunnri til að renna vel. Látið dósina
sveiflast í spottanum yfir striga á láréttum
fleti, breytið síðan stefnu dósarinnar með
því að hreyfa hendur, handleggi, axlir eða
Eitt frœgasta málverk súrrealismans, „Staðfesta minningarinnar“ (olía, 1931)
eftir Salvador Dali (f. 1904).
57