Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 26
Jón Baldvin Hannibalsson:
Verklýöshreyfing og
flokkavald
málaráð hefur frá fyrsta fari
reynzt ófæi't um að annast bóka-
val við hæfi hinna fyrirhuguðu
heimilisbókasafna; væri vanda-
laust að telja upp langan lista
með nöfnum misheppnaðra og
misráðinna útgáfubóka, og breyt-
ist sú staðreynd ekki þó einnig
megi nefna ýmis verk sem Menn-
ingarsjóður hefur unnið vel eins
og hin bókafélögin. Mest er þó
um það vert að hin misráðna al
menningsútgáfa Menningarsjóðs
hefur komið í veg fyrir að ríkis
forlagið ynni önnur verk sem því
væri verðugra og skyldara að
rækja. Hér er sem sé meira en
nóg svigrúm í fámenninu og fá-
breytninni fyrir skynsamleg rík-
isafskipti, ósýkt af flokkapólitík,
af bókaútgáfu sem öðrum menn-
ingarmálum, eins og þegar blas-
ir við af þeirri staðreynd að há-
skólaforlag er ekki til í landinu
og útgáfa fræðirita og vísinda á
harla örðugt uppdráttar; en
margháttuð önnur verkefni ríkis-
forlags eða ríkisstyrktrar bóka-
útgáfu væri auðvelt að nefna. En
slíku opinberu framtaki í menn-
ingarmálum hefur hin pólitíska
skipan menntamálaráðs afstýrt
um þrjátíu ára skeið að minnsta
kosti.
Að öllum líkindum gefst póli-
tísk ráðstjórn menningarmála
skást, þó hún verði um leið skop-
legust, á þeim sviðum þar sem
hún er einungis viðhöfð að form-
inu til og án neinna eiginlegra
valda eða ítaka í raunverulegu
starfi. Þjóðleikhúsráð er glöggt
dæmi um slíkt týlliráð: mála-
myndastofnun sem einungis er
sett á laggirnar af því að þykir
tilheyra að hafa fína stjórnar-
nefnd í fyrirtæki sem þjóðleik-
húsinu. Enda reynast stjórnmála-
menn áhugalitlir um mannaskip-
anir í ráð þetta, stjórnmálaflokk-
arnir tilnefna að vísu fjóra
menn af fimm í ráðinu, en þeir
mega sitja þar ævitíma sinn á
enda ef þeir kjósa, öfugt við t. d.
útvarpsráð sem kosið er upp á
nýtt við byrjun hvers kjörtíma-
bils alþingis; gaman væri samt ef
upplýst yrði hverjum datt sú
snilli í hug að akkúrat stjórn-
málaflokkar væru til þess
fallnir að stjórna leikhúsi! Verk-
svið þjóðleikhúsráðs er líka
harla óglöggt afmarkað og vald
þess virðist lítið sem ekkert, öf-
ugt við útvarpsráð; en allt eða
mestallt ákvörðunarvald í mál-
efnum leikhússins, listrænum
efnum sem daglegum rekstri og
fjárstjórn, er sameinað í hönd-
um þjóðleikhússtjóra. Má nærri
geta að mikilsháttar mann þurfi
til að gegna slíku starfi svo vel
farnist, og væri raunverulegt
leikhúsráð, skipað leiðandi mönn-
um úr starfsliði leikhússins á-
samt öðrum leikhúsmönnum,
áreiðanlega ráðholl og þarfleg
stofnun hverjum manni í þeirri
stöðu, þó til þyrfti að koma, ekki
síður en um útvarpsráð, skýr
skilgreining á verksviði og á-
hrifavaldi þess. En hinu áhrifa-
mikla embætti þjóðleikhússtjóra
var í upphafi leikhússins ráð-
stafað sem pólitískum bitlingi.
Sá háttur er raunar sérlega tíður
í veitingu embætta og annarra
starfa á sviði menningarmála
eins og mörg dæmi sanna fyrr
og síðar, nú einna síðast nýleg
ráðstöfun á embætti bókafull-
trúa ríkisins. En hér er komið
að sérstökum þætti flokksræðis-
ins, hinnar pólitísku stjórnar á
menningarmálum sem lítt hefur
verið rakinn hér að framan.
Hér að framan hefur verið far-
ið fljótlega yfir mikla sögu og
þó ekki nema lítinn hluta henn-
ar. Það liggur í augum uppi að
flokksræði í menningarmálum er
ekki nema lítill þáttur í hinu
margslungna valdakerfi flokk-
anna sem tekur til bókstaflega
alli-a sviða þjóðlífsins; og flokks-
ræði í menningarmálum tekur
að sjálfsögðu til miklu fleiri
þátta þess en hér hefur verið
vikið að. Væri t. a. m. fróðlegt
ef rakin yrðu til hlítar flokks-
pólitísk ítök og afskipti, pólitískt
forræði í stjórn og stjórnskipan
uppeldis-, fræðslu- og skólamála.
Um þessi efni verður að sjálf-
sögðu ekki rætt til hlítar nema
af nánum kunnugleik sumpart á
sögu og þróun stjórnmálanna
síðustu áratugi, sumpart á sögu
og starfi sjálfra þeirra stofnana
sem pólitísku forræði lúta eða
hafa mótazt verulega af flokks-
pólitískum afskiptum. Því miður
er slíkri þekkingu ekki fyrir að
fara í þessari grein sem víkur
að þessum efnum eins og þau
horfa við áhugasömum leikmanni
utan í frá. En jafnvel utan í frá
blasir við sýn sú lýðræðislega
og menningarlega nauðsyn að
flokksræðinu linni; mergurinn
málsins er sá, að flokkarnir hafa
sýnt sig óhæfa, alls ómegnuga
að vinna þau fjölbreyttu verk
sem þeir hafa sölsað undir sig í
ævarandi valdastreitu sinni. Ein-
hver veigamesti þáttur þeirrar
pólitísku siðbótar, endurnýjunar
stjórnmálanna sem nú er brýn
og ótvíræð nauðsyn hér á landi,
hlýtur að vera að flokkunum
lærist að ætla sér af, gera sér
grein fyrir takmörkum valds
síns. Þá kann að verða einhver
von til að þeim verði ljóst sitt
eiginlega verkefni: stefnumótun
þjóðmálanna í framtíðinni, mark-
miða og leiða í pólitískri baráttu,
raunhæfra valkosta um rekstur
og skipan þjóðlífsins og þjóð-
málanna. Ólafur Jónsson.
I þeim umræðum, sem að und-
anförnu hafa spunnizt vegna vax-
andi óánægju manna með ríkj-
andi stjórnarfar, hefur athyglin
einkum beinzt að ítökum stjórn-
málaflokka og -forkólfa á flest-
um sviðum þjóðlífsins. Á það
hefur verið bent, að megnið af
fjármunum þjóðarinnar er skipu-
lagt í bönkum, fjárfestingarsjóð-
um og öðrum lánastofnunum,
sem lúta stjórn fulltrúa flokk-
anna. Allt atvinnulíf landsmanna
er komið undir náð og miskunn
þessara pólitísku peningafursta.
Bankastjórar eru það stéttarfé-
lag, sem á hvað flesta fulltrúa á
þingi þjóðarinnar. Flokksstjórn-
irnar raða sínum mönnum á bása
og jötur ríkisstofnana, -fyrir-
tækja, nefnda og ráða. Úthlutun
lánsfjár til húsnæðismála er í
höndum trúnaðarmanna flokk-
anna. Umbun fyrir flokksþjónk-
un, fremur en starfsundirbúning-
ur eða hæfni, er enn mestu
róðandi við opinberar embætta-
veitingar, eins og nýjustu stór-
hneyksli menntamálaráðherra á
því sviði eru órækur vottur
um. Flokksforingjarnir láta sér
fátt mannlegt óviðkomandi; þeir
skipa sína menn í stjórnir menn-
ingarstofnana og fjölmiðlunar-
tækja; kynoka sér jafnvel ekki
við að taka að sér það hlutverk
að sjá þjóðinni fyrir daglegu les-
máli og hafa í seinni tíð gert
með sér leynisamning um að láta
ríkissjóð borga bróðurpartinn af
þeim hallarekstri. Þessi flokka-
útgerð á dagblaðakosti þjóðar-
innar setur sinn hvimleiða brag
þröngsýni, hálfsannleiks og
skrums á þjóðmálaumræður:
Hlutverk blaðanna er að birta
sinn fjórða part af sannleikan-
um í hverju máli og boða hina
óskeikulu flokkslínu gegnum
þykkt og þunnt. Sú staðreynd, að
þau eru bundin í báða skó af
þröngum flokkshagsmunum,
kemur í veg fyrir að þau geti
gegnt hlutverki dagblaða í frjálsu
þjóðfélagi. Flokkshagsmunir
leyfa oft ekki að almenningur
fái í hendur þær upplýsingar,
sem þjóðai'hagsmunir krefjast.
Þjóð sem býr við slíkan blaða-
kost á mjög erfitt með að læra
af reynslu sinni og mistökum,
þar sem þjóðfélagsvandamál fást
sárasjaldan rædd á hlutlægum
grundvelli, heldur skrumskæld
af áróðri; ýmist til að fegra veru-
leikann eða sverta — og þess
vegna oftast í óljósum tengslum
við hann.
—O—
Þessi stutta upptalning nægir
til að sýna, að ítök stjórnmála-
foringja og handhafa ríkisvalds-
ins eru hér á landi miklu víðtæk-
ari en tíðkast á nálægum póli-
tískum breiddargráðum. Hér hef-
ur í reynd náð að þróast stjórn-
arfar, sem ber helztu merki póli-
tísks lénsveldis. Orðið flokks-
ræði virðist einnig fela í sér
helztu einkenni kerfisins.
Sögulegar forsendur þessa
kerfis eru margvíslegar; einkum
þó einhæft, sveiflukennt atvinnu-
líf og lítið fjárhagslegt bolmagn
einkaaðila, sem hvorttveggja hef-
ur kallað á ríkisforræði og ríkis-
afskipti. Eitt megineinkenni ís-
lenzks þjóðfélags, sem gerir það
frábrugðið gi'annríkjum okkar,
er að hér hefur ekki náð að þró-
ast sjálfstæð stétt fjármagnseig-
enda — kapitalista — svo orð
sé á gerandi. Atvinnurekendur
eru því í flestum greinum að
meira eða minna leyti á opin-
beru framfæri. Ríkissjóður hleyp-
ur í skarðið. En á sama tíma
hefur menntunarkerfi þjóðarinn-
ar ekki verið þess umkomið að
framleiða sérfræðinga í þeim
mæli, eða af því tagi, sem til
hefði þurft að taka að sér hlut-
verk kapitalistanna. Hin miklu
ríkisafskipti á íslandi hafa því
yfirleitt verið umfram getu rík-
isvaldsins til að hafa vit fyrir
öðrum: Eiginlegur áætlunarbú-
skapur hefur enn ekki verið tek-
inn upp, enda hafa ráðandi
stjórnmálaöfl til skamms tíma
talið sig andvíg honum. Auk þess
hefur skort sérmenntað starfs-
fólk, bæði á vegum ríkisvalds og
fyrirtækja, til að reka hann af
viti.
Afleiðingin er sú, að ríkisaf-
skiptin verða naumast réttlætt
með þeim árangri, sem þau hafa
skilað. Við virðumst búa við
flesta ókosti hins óhefta mark-
aðsbúskapar, með þeim sveiflum,
öryggisleysi, sólund og félagslegu
öfugþróun, sem honum eru sam-
fara, án þess að uppskera kosti
áætlunarbúskapar og heildar-
stjórnar á þjóðarbúskapnum. Svo
slysalega hefur tiltekizt, að við
virðumst búa við flesta galla hins
síðarnefnda kerfis, án þess að
njóta kosta hins fyrrnefnda.
26