Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 22

flokks eða á þingi, í bæjarstjórn-
um eða í öðrum stjórnarstofnun-
um, og megnið af pólitískri at-
orku blaðanna sjálfra beinist að
fullkomlega geldu rifrildi við
hin blöðin og flokkana. Fullkom-
lega geldu vegna þess að aldrei
er um eiginlega samræðu að
ræða milli blaða eða flokka inn-
byrðis, en í pólitískum umræð-
um á íslandi gildir sem kunnugt
er ein og einungis ein afdráttar-
laus regla: minn flokkur, minn
þingmaður eða ráðherra, mitt
blað hefur ævinlega og undan-
tekningarlaust rétt fyrir sér, en
andstæðingurinn ævinlega, und-
antekningarlaust á röngu að
standa. Að svo komnu er afar
örðugt að festa trú á pólitísku
gildi né áhrifum blaða, umfram
það að halda flokksmönnum við
efnið hverjum á sínum stað; en
eiginlegt hlutverk þeirra í skoð-
anaskiptum, skoðanamótandi um-
ræðu um þjóðmálin er með öllu
vanrækt.
í öðru lagi verður hin póli-
tíska einokun blaðanna til að þau
vanrækja önnur skyld verkefni
dagblaða en fjalla um stjórnmál.
Jafnvel sú frumskylda dagblaðs
að flytja áreiðanlegar frásagnir
af daglegum tíðindum verður að
víkja ef pólitískir hagsmunir eru
annars vegar; fréttaval og frétta-
mat blaðanna mótast af pólitísk-
um þörfum ekki síður en frétta-
skýring þeirra. Þetta verður að
sönnu gleggst á þeim fréttasvið-
um sem varða stjórnmál bein-
línis, eins og allur fréttaflutning-
ur um hverskonar efnahagsmál
ber með sér, en bókstaflega allt
fréttaefni annað verður að lúta
pólitískum þörfum blaðanna ef
ástæða þykir til, og eru erlendar
fréttir þeirra oft og einatt til
marks um það. Vegna hins ein-
skorðaða pólitíska áhuga blað-
anna leggja þau ekki nema tak-
markaða alúð né atorku við að
halda uppi umræðu um önnur
svið þjóðmála né menningar-
mála né fréttaskýringu umfram
hinar pólitísku þarfir, þriðja
meginverkefni vandaðs blaðs á-
samt fréttaflutningi og pólitísk-
um málflutningi þess. Það er því
meira en lítið vafasamt að telja
dagblöðin nauðsynleg til að
halda uppi frjálsri skoðanamynd-
un í landinu um stjórnmál og
þjóðmál, menningarmál eða hvað-
eina — sem er algeng röksemd
af hálfu fjárvana flokka og blaða
fyrir kröfu þeirra um ríkisstyrk
í sína þágu. Minnsta kosti hljóta
allar hugmyndir um slíkt gildi
dagblaðanna að ganga út frá því
sem gefnu, að núverandi flokka-
kerfi endurspegli á einhvern
sjálfvirkan hátt raunverulega
skoðanamyndun og áhugamál
samfélagsins.
Og í þriðja lagi leiðir sú regla
að allir flokkar skuli halda úti
dagblaði til að blöðin verða of
mörg. Á markaðssvæði sem ef
til vill mundi bera tvö, í hæsta
lagi þrjú, sæmileg dagblöð, berj-
ast fimm blöð um hinn níð-
þrönga markað. Samkeppni blað-
anna innbyrðis, ásamt öðrum á-
stæðum, hefur þar fyrir orðið til
þess að þau hafa öll stækkað
langt umfram hinar beinu póli-
tísku þarfir sínar eða flokkanna.
Ónógur metnaður þeirra, eða
flokkanna fyrir þeirra hönd,
ónóg vitund blaðanna sjálfra um
menningarlegt gildi vel rekins
dagblaðs verður hins vegar til
þess að þetta umfram-rúm nýtist
illa; sumpart fylla blöðin sig af
auðfengnasta og léttvægasta
frétta- eða afþreyingarefni, sum-
part láta þau sér nægja tilfall-
andi og tilviljanakenndan efni-
við til birtingar um hvaðeina í
stað skipulegrar, samfelldrar um-
ræðu. Að þetta ásigkomulag
stafar ekki eingöngu af fátækt-
arsökum blaðanna heldur sjálfu
eðli þeirra sannast af stærsta og
öflugasta blaðinu, Morgunblað-
inu sem stendur á eigin fótum
fjárhagslega; yfirburðir þess yfir
hin blöðin koma einungis fram
í stærð og fyrirferð þess, en
mannafli og fjármagn nýtist því
ekki til að vinna verk sín betur
en hin blöðin gera, verða betra
blað en hin blöðin vegna fjöl-
breytni efnisins og efnismeð-
ferðar fremur en efnismagns
einvörðungu.
Þegar útvarpsrekstur hófst í
landinu hafa stjórnmálamenn
skjótt eygt nauðsyn þess að
tryggja yfirráð sín yfir hinu
nýja útbreiðslutæki, afstýra því
að minnsta kosti að aðrir stjórn-
málamenn eða flokkar næðu sér
þar betur niðri en þeir sjálfir.
Yfirstjórn útvarpsins, útvarps-
ráð, er sem kunnugt er kosin af
alþingi, hlutbundnum kosning-
um í upphafi hvers kjörtímabils,
og endurspeglar því valdahlut-
föll þingsins hverju sinni; þegar
fjölgað var í ráðinu fyrir nokkr-
um árum var það einungis til
þess gert að tryggja öllum þing-
flokkunum framhaldandi aðild
að því. Það hefur alla tíð verið
meginregla um rekstur útvarps-
ins að það skuli gæta „fyllstu
óhlutdrægni gagnvart flokkum",
og ætla má að útvarpið telji það
sitt helzta verkefni að gæta þess
að þessari reglu sé fylgt. En
útvarpsráð mótar ekki einungis
stefnu útvarpsins í meginatriðum
hennar ár fyrir ár heldur á bað
einnig að samþykkja dagskrána
viku fyrir viku; þessum íhlut-
unarrétti um hin smæstu smá-
atriði dagskrárinnar fylgir æðsta
dómsvald um framkvæmd henn-
ar. Útvarpsráð getur ekki ein-
asta breytt hverju atriði fyrir-
hugaðrar dagskrár eftir sinni
vild og fyrirskipað flutning til-
tekins efnis heldur einnig
vikið mönnum fyrirvaralaust
frá störfum við útvarpið ef því
líkar ekki við einstök verk þeirra
og lagt fyrir um ráðningu til-
tekinna manna til tiltekinna
starfa. Má ætla að það sé til að
viðhalda þessu valdi sínu sem
útvarpsráð kýs að láta lausráðið
fólk annast sem allra flesta þætti
dagskrár en halda fastráðnu
starfsfólki við dagskrárgerð í
lágmarki þó það sé augljóslega
óhagkvæmt útvarpinu, bæði fjár-
hagslega og einkum þó fyrir dag-
skrána sjálfa.
Margföld reynsla er fyrir því
að stjórnmálamenn og þeirra er-
indrekar í útvarpsráði skilja
regluna um „óhlutdrægni gagn-
vart flokkum" á þann veg að í
útvarpi megi ekkert efni flytja
sem á einhvern hátt sé andstætt
þeirra eigin skoðunum og sér-
kreddum; sannast þetta af sí-
endurteknum upphlaupum í öll-
um blöðum og flokkum á víxl
út af dagskrárefni og þó einkum
fréttaflutningi útvarps og nú síð-
ast sjónvarps. Ennfremur er það
einkennandi fyrir útvarpsráð og
aðrar stjórnarstofnanir sem
kjörnar eru eða skipaðar á sama
hátt, að hinir þingkjörnu stjórn-
armenn líta ekki á sjálfa sig
sem fullvalda forustumenn til-
tekinna stofnana, fulltrúa þings
og þjóðar við mikilvæg störf,
heldur telja þeir sig fyrst og
fremst sérstaka erindreka og
trúnaðarmenn flokka sinna og
flokksforustu í stofnunum þeim
sem þeim er falið að veita for-
stöðu. Af þessu leiðir m. a. að
áhrifamenn flokkanna utan út-
varpsráðs eiga sérlega greiðan
aðgang að stofnuninni um full-
trúa sína í ráðinu, og geta þeir
eins og mörg dæmi sanna sett
allt á annan endann í útvarpinu
ef þeim mislíkar eitthvað sem
þar fer eða hefur farið fram.
Enn óheillavænlegra er þó að
forræði flokkanna fyrir útvarp-
inu sviptir það eigin frumkvæði,
þeim rétti sínum og skyldu að
taka sjálft á hverjum tíma þátt
í umræðum um menningar- og
þjóðmál, fjalla á sjálfstæðan
hátt um það sem efst er á baugi
á hverjum tíma; að sjálf dag-
skrárgerðin, efnisval og meðferð
dagskrárefnis mótast á alveg ó-
eðlilegan hátt af hentisemi og
duttlungum stjórnmálaflokka og
einstakra stjórnmálamanna,
fremur en neinum raunveruleg-
um þörfum þeirra; hvort tveggja
þetta stuðlar að því að gera út-
varp áhrifa- og gagnsminni, fá-
kænni og leiðinlegri stofnun en
það á að eða má vera.
Nú má vel vera að af ýmsum
ástæðum sé eðlilegt að alþingi
kjósi sjálft yfirstjórn jafn-mikils-
háttar stofnunar og ríkisútvarps.
Jafn-sjálfsagt og eðlilegt virðist
að starfssvið, hlutverk, tilgangur
útvarps séu skýrlega skilgreind
í lögum og stofnuninni settar
skýrar og skilmerkilegar starfs-
reglur, en innan þess ramma sem
lög og reglugerðir setja starfi
hún sjálfstætt og með fullri á-
byrgð á verkum sínum; hinni
þingkjörnu yfirstjórn, jafnan
skipaðri mönnum sem gegna öðr-
um annasömum störfum eða emb-
ættum, er það kappnóg verk-
efni að móta dagskrárstefnu út-
varps í meginatriðum og til
langframa án þess að vera að
vasast í daglegri dagskrárstjórn;
útvarpsráð mundi að sjálfsögðu
eftir sem áður fara með æðsta
dóms- og úrskurðarvald í mál-
efnum stofnunarinnar. Meginat-
riði er að þótt alþingi sé falið að
kjósa stjórn stofnunar eins og
útvarps, er ekki þar með sagt
að slík stjórnarstörf eigi gagn-
gert að fela fulltrúum og erind-
rekum flokkanna; að alþingi
verður að vera treystandi til að
velja slíka stjórnarmenn eftir
raunverulegum verðleikum til
starfans; þó það sé rétt og sjálf-
sögð regla að útvarp megi ekki
draga taum eins eða neins stjórn-
málaflokks er ekki þar með sagt
að stjórn og starfrækslu útvarps
eigi að móta eftir sameiginleg-
um hagsmunum flokkanna allra,
flokkakerfisins. Þvert á móti
virðist það brýn menningarleg
nauðsyn að ríkisútvarpið sé
frjálst og fullvalda gagnvart öll-
um öðrum aðiljum, einstakling-
um og samtökum, einnig stjórn-
málaflokkum og einstökum á-
hrifamönnum þeirra.
í upphafi virðist raunar hafa
verið á reiki hversu stjórnar-
menn útvarps skyldu valdir. í
hinu fyrsta útvarpsráði var einn
fulltrúi skipaður eftir tilnefn-
ingu háskólans; hinir ráðsmenn-
irnir tveir reyndust brátt at-
kvæðamiklir útvarpsmenn. Um
skeið var prófað það lýðræðis-
lega nýmæli að gefa hlustendum
sjálfum kost á að velja fulltrúa
í útvarpsráð. En mannaval í ráð-
ið fékk brátt á sig fast form og
hafa pólitískir ritstjórar dag-
blaðanna um mjög langt skeið
virzt sjálfkjörnir aðalmenn flokk-
anna í útvarpsráð. Augljóslega
væri það tiltækilegt ráð að gefa
ýmsum stofnunum og samtökum
sem ástæða þætti til kost á því
að tilnefna fulltrúa í útvarpsráð-
ið, en liggur aldeilis ekki í aug-
um uppi hvers vegna akkúrat
þingflokkarnir þykja fremur til
22