Samvinnan - 01.06.1969, Blaðsíða 24

pólitíska bakhjalli og sama máli
gegnir raunar um hin bókafor-
lögin; vel má vera að þessara
fyrirtækja verði einkum minnzt
síðar meir fyrir að hafa stuðlað
að gagngerri breytingu á bók-
sölu og dreifingu bóka. Upphaf-
leg hugmynd slíkrar útgáfu
sem þeirra, að gefa almenningi
kost á völdum bókum í fastri
áskrift gegn mun lægra verði
en annarra bóka, var fljót til að
fella fjaðrirnar á velmegunarár-
um með stórauknum fjárráðum
alls almennings, stórauknum um-
svifum í bókaútgáfu eins og á
öðrum sviðum, og þar með allir
draumar um pólitíska ráðstjórn
á miklum fjölda alþýðlegra heim-
ilisbókasafna vítt og breitt um
landið. Sjálf þessi hugmynd var
ekki ný, ýmiskonar útgáfufélög,
Bókmenntafélagið, Sögufélag t.
d., höfðu lengi dreift bókum sín-
um í fastri áskrift til félags-
manna; nýtt var að notfæra hana
í stórum stíl til bókaútgáfu fyrir
almennan markað. Hinn póli-
tíski tilgangur var vafalaus, en
hans gætti einkum í bókavali fé-
laganna framan af og hefur lík-
lega reynzt lítt markaðshæfur;
hin seinni ár mun meira lagt upp
úr óbeinu en beinu pólitísku
gildi útgáfustarfsins; og svo kann
raunar að hafa verið alla tíð um
bókaútgáfu Menningarsjóðs. Mál
og menning, Menningarsjóður,
Almenna bókafélagið hafa líka
öll neyðzt til að gefa áskrifend-
um sínum kost á fjölbreyttara
bókavali en ráð var fyrir gert í
upphafi, afmældum skammti
bóka gegn vægilegu árgjaldi, og
vali í milli bóka; þau starfa að
því leyti á sama grundvelli og
venjuleg útgáfufyrirtæki. En for-
lögin hafa öll viðhaldið áskrift-
arsölu bókanna, félagsformi sínu,
þó það sé að sönnu tóm blekk-
ing. „Félagsmenn“ Almenna
bókafélagsins eða Máls og menn-
ingar eða bókaútgáfu Menning-
arsjóðs hafa engin áhrif á stjórn
né starfrækslu þeirra, né bóka-
val umfram viðskiptamenn
hverra annarra útgáfufyrirtækja;
það eru ekki félagsmenn sem
kjósa stjórn og bókmenntaráð
bókafélaganna heldur eru þau
annaðhvort sjálfvalin ellegar kos-
in af einhverjum lítt skilgreind-
um hagsmunasamtökum sem að
forlögunum standa; áhrif félags-
manna á útgáfustjórn Menning-
arsjóðs, skipan menntamálaráðs,
munu að minnsta kosti fjarska-
lega óbein. Á hinu er vert að
vekja athygli að t. a. m. í Bók-
menntafélaginu er viðhaft lýð-
ræðislegt félagsform, félagsmenn
kjósa sjálfir stjórn í félagi sínu;
og það form væri unnt að endur-
nýja og gera lífvænlegt á nýjan
leik með einfaldri lagfæringu á
framkvæmd kosninga. Áskrifta-
kerfi bókafélaganna gefur föst-
um kaupendum til kynna að þeir
fái bækur þeirra með hagkvæm-
ari kjörum en utanfélagsmanna,
en það er einnig blekking þar
sem mestöll bóksala þessara for-
laga er til félagsmanna og þeir
greiða að sjálfsögðu eðlilegt
markaðsverð fyrir bækur sínar;
takist bókafélögunum raunveru-
lega að gefa út bækur við lægra
verði en aðrir útgefendur stafar
það af því að þau koma þeim út í
stærra upplagi en þeir og reyn-
ist dreifing bókanna kostnaðar-
minni. Annað mál er svo hvort
það reynist bókmenningu okkar
hollt til langframa að flytja veru-
legan hluta bóksölunnar úr far-
vegi eiginlegra bókaverzlana; en
bóksalar eru að vísu um þessar
mundir stétt manna sem stendur
að öllu le.vti afleitlega í sínu
stykki.
Minnsta kosti er það augljóst
mál að það væri engra hluta
vegna æskilegt að pólitísk ráð-
stjórn kæmist á meiri hluta bóka-
útgáfunnar en þegar er orðið,
hvað þá enn meiri fámennis-
stjórn en nú. Eðli sínu sam-
kvæmt stefna bókafélögin að
einokun markaðssvæðis síns,
vilja fullnægja öllum lestrar-
þörfum sinna föstu kaupenda;
áreiðanlega yrði bókaval þeirra
til muna einstrengingslegra og
gerræðisfyllra ef þau fyndu til
þess að þau ættu allra kosta völ
við félagsmenn sína. Og vert er
að benda á það, til dæmis, að
ólíklega hefði margt af þeim
nýja skáldskap sem nú birtist
nýstárlegastur og róttækastur átt
innangengt hjá bókafélögunum,
neinu þeirra, og raunar hvergi
annars staðar ef ekki nyti við
Helgafells, forlags Ragnars Jóns-
sonar. Þar fyrir má vissulega
segja að ekki hafi forræði flokk-
anna, pólitísk ráðstjórn reynzt
jafn skaðvænleg í bókaútgáfu og
á öðrum sviðum þar sem flokk-
arnir eru og hafa verið einráðir
svo sem í blaðaútgáfu og útvarps-
rekstri; þvert á móti mætti þakka
pólitísku frumkvæði að bókaút-
gáfa hefur orðið meiri og fjöl-
breyttari en ella mundi. Hinu
væri meir en lítið hæpið að
halda fram að það væri að þakka
eigin dyggð flokkanna í þessu
bjástri.
Eins og margháttuð hlutdeild
og jafnvel hreint og beint for-
ræði stjórnmálaflokka fyrir
menningarstarfi, langt utan
beinnar pólitískrar baráttu og
málflutnings um stjórnmál, kann
að þykja kynlegt, eins má af-
skiptaleysi ýmiskonar almanna-
samtaka annarra en stjórnmála-
flokka, svo sem alþýðusamtaka
eða samvinnuhreyfingarinnar, af
þessum málefnum undarlegt
heita. Kæmi ekki til einokun
flokkanna á blaðaútgáfu mundi
það að líkindum þykja eðlilegt
að samvinnufélögin, verkalýðs-
hreyfingin stæðu á einhvern hátt
að vinstrisinnuðu dagblaði, þó
það væri sjálfstæð stofnun, óháð
stjórnmálaflokkum; og á sama
hátt virtist eðlilegt að atvinnu-
rekendur, kaupsýslu- og auð-
menn styddu við bakið á hægri-
sinnuðu þjóðmálablaði. Pólitísk-
ir flokkadrættir verkalýðshreyf-
ingarinnar, rótgróin samblendni
Framsóknarflokks og samvinnu-
hreyfingarinnar eru vafalaust
tekin til umræðu og athugunar
af öðrum höfundum þessa
greinaflokks. En athyglisvert er
það hve sáralítið alþýðusamtökin
hafa starfað að fræðslu- og
menningarmálum um dagana,
enda urðu þau gersamlega
hvumsa þegar upp í hendurnar á
þeim barst heilt listasafn og list-
saga í kaupbæti; um bókaútgáfu
á þeirra vegum hefur ekki heyrzt
talað síðan MFA leið. Samvinnu-
félögin og samband samvinnufé-
laga hefur þó unnið að þessum
og þvílíkum málum, enda mikils
að minnast úr Þingeyjarsýslu;
samvinnuhreyfingin rekur mynd-
arlegan skóla í Bifröst og tíma-
rit hennar, Samvinnan, er um
þessar mundir þessleg að hún
gæti orðið áhrifaríkt, óháð tíma-
rit um þjóðmál og menningar-
mál. En engum væri til sóma að
rifja upp afskipti samvinnuhreyf-
ingarinnar af bókaútgáfu, með
forlaginu Norðra, og uppgjöf
hennar á þessu viðfangsefni, öf-
ugt við margháttuð önnur við-
skipti og verzlun.
Takmarkað framtak og áhugi
einkaaðilja og almannasamtaka á
menningarmálum lætur ríkis-
valdinu eftir margháttað frum-
kvæði og greiðir flokkunum leið
til forræðis á þessu sviði.
Gleggsta dæmi hinnar pólitísku
ráðstjórnar, opinberra afskipta af
menningarmálum almennt getur
að líta í menntamálaráði eins og
til þess var stofnað og störfum
þess hagað til skamms tíma.
„Ríkisstjórnin í Svisslandi er
mynduð á sama hátt og mennta-
málaráð“, sagði Jónas Jónsson,
höfundur þess, um skipan ráðs-
ins, — en menntamálaráð er eins
og útvarpsráð kosið af alþingi
hlutbundnum kosningum, skipað
útvöldum fulltrúum þingflokk-
anna. í öndverðu var ráði þessu
fengin forsjá hinna margvísleg-
ustu málefna. Menntamálaráð
átti að annast bókaútgáfu við
almenningshæfi, styðja vísinda-
legar rannsóknir, einkum í nátt-
úrufræði, kaupa listaverk í opin-
bera eigu, og það átti að stuðla
að því að byggð yrðu hús yfir
náttúrugripasafn og listasafn rík-
isins; menntamálaráð úthlutaði
lengi vel opinberum lánum og
styrkjum til námsmanna, og því
var um skeið, sem frægt varð,
falin úthlutun listamannafjár;
má og vera að það hafi fengizt
við fleiri verkefni, minnsta kosti
gefa lög um menntamálaráð til
kynna að svo hafi átt að vera.
Hér er hvorki rúm né hef ég
heimildir til að rekja sögu
menntamálaráðs, en vísast yrði
það fróðlegt verkefni, vitnis-
glöggt um það hversu pólitískt
forræði gefst í daglegu starfi að
menningarefnum. Má þó nærri
geta að ekki hafa, frekar en til
ráðsmennsku í útvarpinu, verið
auðfundnir fimm menn jafnvel
fallnir til að gegna í hjáverkum
jafnfjölbreyttum verkefnum og
ráðinu voru falin, og það þótt
24