Samvinnan - 01.02.1970, Síða 37

þingmenn sækja umboð sitt ótví-
rætt til kjósenda og bera jafn-
framt persónulega ábyrgð gagn-
vart þeim, þá gengur það fyrir
flokkshyggjunni, að valinn mað-
ur sé í hverju rúmi. Þetta sjón-
armið mótar afstöðu manna og
gerir nauðsynlegar breytingar
auðveldari viðfangs.
Eins og nú er ástatt er nálega
ógjörningur að hreyfa við göml-
um hlutum og stássi, án þess að
hrikti og bresti í öllum megin-
stoðum. Þá grípur flokkshyggjan
i í taumana og hindrar jafnvel eðli-
legar breytingar og umskipti.
Þingmönnum kosnum í ein-
menningskjördæmum gefst betri
’ og meiri kostur á að hafa náið
og persónulegt samband við kjós-
endur. Aukin tengsl þingmanna
og kjósenda eru ugglaust einn af
höfuðkostum einmenningskjör-
dæmanna. Þingmaður, sem kos-
inn er með þessum hætti, verður
til muna sjálfstæðari gagnvart
flokki sínum og að sama skapi
háðari kjósendum sínum. Þessi
háttur er því til þess fallinn að
veikja hið sterka vald miðstjórna
og kjördæmisráða flokkanna.
Ennfremur verður dregið úr
þeirri lenzku að láta flokks-
hyggjuna vera upphaf og endi í
öllum stjórnmálaumræðum og
ákvörðunum. Stoðum er rennt
undir aukið raunverulegt vald
fólksins.
Það er gjarnan talið einmenn-
ingskjördæmunum til foráttu, að
svonefnd „brúa- og vegaspotta-
pólitík" verði allsráðandi. Hags-
muna þjóðarheildarinnar verði
ekki gætt í fyrirgreiðslukapp-
hlaupi þingmanna fyrir einstök
kjördæmi. Hafa verður þó í huga,
að byggðaáætlanir einstakra
landshluta, stærri stjórnunar-
heildir sveitarfélaga og aukið
verksvið þeirra mun allt draga úr
þessari hættu. Nú þegar er þróun
í þessa átt komin á rekspöl. Eng-
in ástæða er til að ætla, að sjón-
armið heildarinnar sitji frekar á
hakanum en nú tíðkast.
Kjördæmi og flokkar
Ótvírætt er að haga má fyrir-
komulagi einmenningskjördæma
með fleiri en einum hætti. Það
ræður hins vegar miklu um
flokkaskipan, hver háttur er á
hafður með tilhögun kjördæma
og kosningaaðferð.
Einn háttur er sá að skipta
landinu öllu í kjördæmi — svo
mörg sem tala þingmanna á að
vera — og viðhafa meirihluta-
kjör. Ekki er krafizt ákveðins
meirihluta, heldur hlýtur sá
kosningu, sem flest fær atkvæði.
Kjördæmin verða að vera áþekk
að stærð og kosningaréttur lands-
manna að vera sem jafnastur.
Þetta er nauðsynlegt til þess að
einn flokkur fái ekki meirihluta
á Aiþingi, án þess að hafa meiri-
hluta greiddra atkvæða í landinu
öllu. Það er álitið, að þessi háttur
leiði til myndunar tveggja stórra
flokka, sem eru óháðir hvor öðr-
um.
Nú er einnig hægt að hafa
þann háttinn á, að frambjóðandi
verði að hljóta helming greiddra
atkvæða til að ná kosningu. Kosn-
ingin er þá endurtekin, ef tilskil-
inn meirihluti fæst ekki í fyrstu
atrennu. Þessi aðferð á að stuðla
að viðhaldi margra flokka, sem
eru háðir hver öðrum. í fyrstu
umferð kosninganna bjóða allir
flokkarnir fram upp á eigin spýt-
ur. Ef enginn fær tilskilinn meiri-
hluta í fyrstu umferð, sameinast
minni flokkarnir gjarnan gegn
hinum stærsta í seinni umferð
kosninganna.
Einn kosturinn til viðbótar er
sá að hafa uppbótarþingsæti til
jöfnunar milli þingflokka. Þessi
aðferð er talin sameina helztu
kosti einmenningskjördæma og
hlutfallskosninga. Tölulegt rétt-
læti á að ríkja milli stjórnmála-
flokkanna, og náið samband þing-
manns og kjósenda fær einnig
notið sín. Ýmsum finnst þó óeðli-
leg regla, að þingmaður eða
frambjóðandi, sem fallið hefur í
kjördæmi sínu, fljóti inn á þing
sem uppbótarþingmaður. Sjálf-
sagt sýnist sitt hverjum í þessu
tilviki.
Mikilvægt er, að kjördæma-
möbk séu ekki bundin með
stjórnarskrárákvæðum. Ef breyt-
ingar verða að einhverju marki á
fólksfjölda, kann að vera nauð-
synlegt að hnika til kjördæma-
mörkum, svo samræmi haldist
milli kjördæma.
Ef þróunin yrði sú — með til-
komu einmenningskjördæma -—
að tveir flokkar spönnuðu þá
vídd, sem er í stjórnmálaskoðun-
um þjóðarinnar, risu sjálfsagt
upp stórir hópar og smáir í hvor-
um flokki, sem ekki litu sömu
augum á öll veraldar vandamál.
Flokkshyggjan, sem er allsráð-
andi í flokkunum nú, yrði að
víkja fyrir heilbrigðu og rökréttu
skoðanamati. Það þarf að vera
hátt til lofts og vítt til veggja í
slíkum flokkum, rúm fyrir hinar
fjölmörgu skoðanir, sem ósjálf-
rátt hljóta að takast á. Þeir hóp-
ar, sem á þennan hátt skipa sér
í eina sveit, etja síðan kappi sam-
an um áhrif innan flokksins.
Þetta merkir, að starfsaðferðir
flokkanna verða að vera frjálsar
og óþvingaðar. Flokkarnir verða
með öðrum orðum að vera fólk-
inu opnir og aðgengilegir. í þess-
um tilgangi yrðu stjórnmálaflokk-
arnir að taka upp ýmsa nýja
starfshætti. Við ákvörðun á fram-
boðum væri sjálfsagt að gera það
að fastri reglu að láta prófkjör
skera þar úr.
Tveir stærstu stjórnmálaflokk-
arnir hafa þegar stigið skref í
þessa átt. í þessum tilvikum er
tvímælalaust verið að láta undan
þungum kröfum ungra manna.
Sýnir það sig þegar málflutning-
ur er ábyrgur og bent er á nýjar
leiðir, að þá næst árangur, að þá
má þoka steinum úr vegi.
Þeir, sem reisa rönd við ein-
menningskjördæmum,telja gjarn-
an, að tveggjaflokkakerfi kné-
setji alla skoðanahópa í þjóðfé-
laginu, nema tvo. Þetta er rangt.
Þar sem margir litlir flokkar eru,
eru að jafnaði þröngir eða ein-
litir hagsmuna- og skoðanahópar
í hverjum flokki. Fámennur hóp-
ur í flokksforystu mótar stefn-
una og óbreyttir ganga jafnan í
takt. Þegar tveir stórir stjórn-
málaflokkar rísa upp, ganga þess-
ir áður aðskildu hópar hver í
sína fylkingu. Innan hverrar fylk-
ingar takast svo skoðanahóparnir
á. Skoðanamyndun er því alls
ekki heft; réttara væri að segja,
að henni væri hleypt í nýjan far-
veg.
Framkvæmdavaldið
Einmenningskjördæmin stuðla
ótvírætt að því, að einn stjórn-
málaflokkur geti komið svo sterk-
ur frá kosningum, að hann hafi
meirihlutaaðstöðu á Alþingi.
Þetta gerir einum flokki kleift
að standa að ríkisstjórn án stuðn-
ings og samninga við aðra flokka.
Þetta hefur ýmsa kosti í för með
sér.
Fólkið fær augljósa valkosti. í
almennum kosningum fá kjósend-
ur valið á milli stjórnarflokksins
og stjórnarandstöðunnar. Kjós-
endur úrskurða sjálfir, hverjir
standa að ríkisstjórn á hverjum
tíma. Nú eru það aðeins örfáir
forystumenn þingflokkanna, sem
hlutast til um og ákveða, hverjir
fara með framkvæmdavaldið. Úr-
skurður kjósenda fær þar litlu
sem engu um þokað. Sá flokkur,
sem minnst fylgis nýtur meðal
kjósenda, á þess jafnvel kost að
sitja að helmingaskiptum við
stærsta flokkinn í ríkisstjórn. Svo
er ástatt um ríkisstjórn íslands
nú.
Ríkisstjórn, sem missir þing-
meirihluta — eins og nú er hátt-
að — hverfur í fæstum tilfellum
með öllu frá völdum. Oftast nær
situr einhver hluti stjórnarinnar
áfram. Jafnvel þótt þeir hafi
skömmu áður misst traust kjós-
enda. Sú hefur a. m. k. oftast
orðið raunin á hér á landi. Mang
stjórnmálaflokka í samningagerð
um stjórnarstefnu elur einnig á
ábyrgðarleysi. í viðskiptum þess-
um um stefnumál og bitlingahlut-
föll verða flokkarnir að stinga
undir stól ýmsum meginstefnu-
málum. Stjórnarsamvinnu er sið-
an um kennt, þegar ekki reynist
unnt að standa við gefin fyrir-
heit.
Öðru máli gegnir þegar einn
flokkur er ábyrgur fyrir ríkis-
stjórninni. Auk þess sem sá hátt-
ur stuðlar að meiri stjórnfestu,
eykur hann jafnframt ábyrgð
valdhafanna og færir kjósendum
meira úrskurðarvald í hendur um
landsstjórnina. Við stjórnarflokk-
inn einan er að sakast, ef allt
gengur ekki að óskum. í kosning-
um gerir ríkisstjórn annað
tveggja að sitja eða falla. Ekki
hvort tveggja eins og nú tíðkast.
Allt bendir til þess, að meiri
hreyfing og endurnýjun verði á
forystusveitnm þingflokkanna.
Stjórnarflokkur, sem missir meiri-
hluta á þingi, gerir að öllum lík-
indum reka að því að endurnýja
og styrkja framvarðarsveit sína
fyrir næstu átök. Með núverandi
fyrirkomulagi ráða kjósendur
engu um stjórnarmyndun. Það
skapar forystumönnunum ekkert
aðhald. Hreyfing verður því mjög
hæg á forystuliði flokkanna. Það
hefur hins vegar sýnt sig, þar
sem einmenningskjördæmi eru,
að þar á sér ávallt stað eðlileg og
nauðsynleg endurnýjun.
Hvað verður?
Einmenningskjörnæmin lina
ugglaust á taki flokksforystu-
valdsins, stuðla að auknu áhrifa-
valdi borgaranna og renna þar
með stoðum undir aukið og
traustara lýðræði. En sínum aug-
um lítur hver silfrið. Andstaðan
gegn einmenningskjördæmunum
á sér töluverðan hóp formælenda.
En hverjir eru þessir formæl-
endur? Á það er að líta, að litlir
stjórnmálaflokkar eru jafnan ann-
að og meira en samtök manna
með svipaðar stjórnmálaskoðan-
ir. Þeir eru einnig hagsmunasam-
tök til þess að 'hlúa að og auka
áhrif og völd flokksmanna í þjóð-
félaginu. Með þessum hætti fest-
ast þeir í sessi. Sá flokkur, sem
gengur fram fyrir skjöldu í þess-
um efnum, á vænlegasta framtíð.
Þar er gott að vera. Andstaðan
kemur einmitt frá þeim hópum,
sem eiga undir þennan verndar-
væng að sækja. Þeir óttast, að
þeir missi kjölfestuna, ef flokk-
arnir leysast upp og sameinast i
stærri einingar. í einstaka tilfell-
um er þó um að ræða tilfinninga-
semi í garð gamla góða flokksins.
Einkanlega eru það minnstu
stjórnmálaflokkarnir, sem óttast
hagsmuni flokksmanna í þessu
tilviki. Enda hafa Alþýðubanda-
lagið og Alþýðuflokkurinn skipað
sér í fararbrodd andstöðunnar
gegn einmenningskjördæmunum.
í Sjálfstæðisflokknum virðast
33