Samvinnan - 01.02.1970, Blaðsíða 39

úr lífinu. Lífið sem hugtak
spannar allt, ást bg hatur, hugs-
un, brauðstrit, þjáningu, gleði og
drauma. Að lifa er að leggja lífið
á vogarskál sannfæringar sinnar.
Þannig komst æskan til þeirrar
vitundar að vilja breyta morgun-
deginum í daginn í dag, eins og
Nexö komst að orði, því morgun-
dagurinn marglofaði rann aldrei
upp. Þetta mun kosta langa og
harða baráttu, og við vitum öll,
að það verða erfið sundtök, en
þeir, sem reyna að synda á móti
straumnum, búast ekki við því,
að hann breyti um stefnu.
Það sem stendur í vegi fyrir
því, að við fáum að byggja upp
það samfélag, sem okkur langar
til að lifa í, er núverandi þjóð-
skipulag, sem umlykur óskir
okkar og tjáningarþrá eins og
kínverskur múr. Frumkvæði okk-
ar strandar á því, að einhverjir
eiga allt. Við erum fædd inn í
heim, sem eignarhald er á, og
við fæðumst jafnvel saklaus —
sem annarra eign.
Hvernig geta menn verið frjáls-
ir og jafnir, þegar fjöldinn hefur
engan frjálsan blett til að standa
á og fær ekki að éta nema strita
fyrir aðra? Einn á þetta og annar
hitt, allt stendur blýfast eins og
járnkarl í helfrosnum mykju-
haug. Ég er að tala um eignar-
réttinn, sem eins og Kiljan sagði
er orðinn hluti af trúarjátning-
unni. Því er framsæknasti hluti
æskunnar í dag hlynntur ein-
hvers konar sameignarskipulagi
eða sósíalisma, en sósíalismi er
ekkert annað en gagnrýni á eign-
arréttinn frá sjónarmiði almenn-
ingsheilla.
En æskan lifir ekki í framtíð-
inni, og í forgengileik tímaskyns-
ins vill hún sameinast tilfinningu
augnabliksins, en það tekst að-
eins í ástinni. Love, love, love
heyrist á hverju götuhorni, hljóm-
lítið og tilgerðarlegt, en þó satt
og þrungið lífsþrá. Ástin Ijær
sálinni vængi, sögðu Grikkir, en
sálin er það sem við viljum verða
— er draumurinn um okkur sjálf.
Við viljum finna til og njóta lífs-
ins núna, og við höfum engan
tíma til að bíða, því jafnvel
Goethe gamli vissi, að lífið er
stutt, en dauðinn svo andskoti
langur.
II.
„......við getum ekki íslend-
ingar endalaust lifað á landslagi,
við nærumst ekki á fjöllum, við
étum ekki jökla, við drekkum
ekki fjallavötnin fagurblá." Svo
segir í Tómasi Jónssyni metsölu-
bók.
Sumir mála spegilinn sinn í
þeirri von að fegra sjálfa sig,
aðrir eiga ekki einu sinni spegil-
brot til að kíkja í og hafa því
aldrei séð sjálfa sig.
Setningin í Tómasi segir frá
þjóð, sem megnar ekki að stað-
setja sig í nútímanum og hefur
tapað vitund sinni.
Framfarir mannsins er þróun
til meiri vitundar, frá því að ná
valdi yfir náttúrunni og losna
undan örlagamætti hennar í vit-
und sinni, í það að setja mann-
inn miðsvæðis sem sína eigin or-
sök og þar með afleiðingu. ís-
lendingar hafa enn ekki yfirstig-
ið fyrstu vitsmunalegu framfara-
stig mannsandans. í viðkvæmri
sjálfsmeðaumkun álasa þeir nátt-
úruöflunum, guði almáttugum
eða jafnvel fiskinum í sjónum
fyrir ófarir sínar, en aldrei sjálf-
um sér. Vitund, það er að hafa
sjálfan sig sem viðfangsefni, hug-
urinn gerir sér vissar hugmyndir
um sjálfan sig, hvað honum sé
eiginlegt og mikilvægast. Vitund
er tæki til að fylgjast með sjálf-
um sér um leið og háþróuð vit-
und er eitt hæsta stig mannlegr-
ar þekkingar. íslendingar gera
sér hreint engar hugmyndir um
sjálfa sig, þekkja sig ekki öðru-
vísi en í kvöldroða fortíðarinnar
og þeim dettur því aldrei í hug,
að þeir geti sjálfir verið orsök
eigin erfiðleika.
Fáir einstaklingar hafa komið
fram á sjónarsviðið, sem gert
hafa sér far um að sýna okkur í
spegil. Það hefur stundum verið
fullyrt, að slíkt sé hlutverk hinna
svokölluðu menntamanna; þeir
eigi að hafa þá andlegu fjarlægð
og þá persónulegu reisn, sem er
forsenda þess að geta rannsakað
sjálfan sig. Til þess þarf að'
standa utan við þjóðfélagið og
horfa á það. En menntamennirnir
íslenzku eru alltof uppteknir af
smáborgaralegri metnaðargirnd
um völd og veraldleg gæði. Þeir
hafa í reynd haft samstöðu og
samhygð með ríkjandi stétt á ís-
landi. Þeir standa ekki utan við
neitt nema sjálfa sig.
Erfiðleikar þessarar þjóðar
hafa sjaldan ónáðað viðkvæma
samvizku menntamannanna, held-
ur hafa þeir verið tæknilegir
handlangarar ríkjandi þjóðskipu-
lags, þjónað fyrir altari hins ó-
breytta ástands, en aldrei tekið
sem stétt sjálfstæða afstöðu til
erfiðleika líðandi stundar. Þeir
kappkosta að gera lærdóm sinn
að féþúfu. Þannig einnig Háskóli
fslands. Hann er of samtvinnaður
þjóðfélagslegum status quo til að
geta gegnt því hlutverki háskóla
sem mikilsverðast er, en það er
að vera skapandi aðili framtíðar-
þjóðfélags.
Sú vitsmunalega kjölfesta, sem
sérhver þjóð þarfnast, vilji hún
fá staðizt öldugang tímans, er
ekki fyrir hendi á íslandi, heldur
sveiflast allt með hreyfingum
efnahagslífsins, vitsmunir, lær-
dómur, sannfæring, hugsun og
annað sem til staðar er. En hag-
sveiflurnar íslenzku eru hvorki
smáar né fátíðar.
En hvernig myndast vitund
einnar manneskju eða einnar
þjóðar? Vitund öðlast maður fyr-
ir baráttu. Að setja sér takmark
og leggja síðan alla krafta sína
fram til að ná markinu. Þannig
gerir maður sér mynd af sjálfum
sér og getur um leið fylgzt með
því, hvort þessi mynd standist.
Þetta er endurspegluð reynsla,
verknaður sem gerir mig reynsl-
unni ríkari. Ef ný brú eykur
ekki vitund þeirra, sem smíða
hana, þá á ekki að reisa brúna,
heldur skulu landsmenn halda
áfram að vaða eða ríða yfir
fljótið. Brúin á ekki að falla af
himnum ofan, hún má ekki verða
þvinguð upp á hið félagslega um-
hverfi af einhverjum deux ex
machina, heldur verður að koma
úr vöðvum og heilabúi íbúa lands-
ins sjálfs! Mig minnir að Franz
Fanon hafi sagt eitthvað á þessa
leið. Fólkið þekkir af eigin erf-
iði orsakasambandið milli tilveru
brúarinnar og verknaðarins.
Reynslan verður að hluta af per-
sónuleika þjóðarinnar. Verknað-
urinn er upphaf alls.
Tvennt er það á þessari öld.
sem hefur markað og mótað ís-
lenzku þ.ióðina dýpra en annað:
fullveldið og örskjótar efnahags-
legar framfarir að afloknu síðara
heimsstríði. En hvorugt virðist
hafa haft jákvæð áhrif á þjóðar-
vitund okkar.
Hvað veldur? Ég hygg að
margt megi rekja til þeirra at-
burða, er leiddu til fullveldis fs-
lands, en því safnizt þið hér
saman, að þið viljið minnast þess
dags. En við minnumst ekki
þeirrar baráttu, sem leiddi til
fullveldis, heldur höldum við
daginn hátíðlegan. í þessari mynd
er dagurinn skurðgoð, sem við
dýrkum, og til þess höfum við
engan rétt.
Fullveldið fengum við vegna
baráttu fárra manna, án þess
að þjóðin sem slík þyrfti nokk-
urn tíma að leggja neitt í sölurn-
ar eða berjast; þjóðin fékk það
hlutverk að bíða og þráast við.
Fullveldið kom með evrópsk-
um menningarstraumum og féll
okkur í skaut stórátakalaust.
Illgjarn maður gæti fullyrt,
að Danir hefðu eftirlátið okkur
landið, af því að það var hætt
að borga sig.
Það var ekki þjóðarsálin sem
kvað uppúr, að nú væri mælirinn
fullur af rangsleitni, örbirgð, lög-
leysu og kúgun, heldur þótti rétt
að fylgjast með straumnum úti í
Evrópu. Þannig er og afstaða
okkar mótuð. Við lítum á full-
veldið sem áunninn, statískan
hlut án samhengis og tengsla við
daglega lífsbaráttu þjóðarinnar.
Efnahagslegar framfarir féllu
okkur í skaut, án þess við fengj-
um rönd við reist. Við urðum allt
í einu verðmæt, en gerðum okk-
ur það ekki sjálf með eigin hönd-
um. Tilviljunin kom okkur í áln-
ir. Það vitundarleysi sem af þessu
leiddi kemur m. a. fram í þeirri
órafjarlægð, sem aðskilur hugs-
un okkar og verknað.
Við höldum ræður og þrösum
tímunum saman um hin aðskilj-
anlegustu vandamál, en hopum
þegar á hólminn er komið; hinn
beini verknaður, sem er áhrifa-
ríkasta aðferð til að knýja fram
breytingar, er óþekkt hugtak ís-
lenzkri tungu.
Afstaða einstaka manna til
stjórnmála er og mörkuð þessu
marki vitundarleysis og tregðu.
íslendingar fæðast inn í stjórn-
málaflokka, þeir komast ekki að
pólitískri niðurstöðu með aðferð-
um greiningar og hugsunar, held-
ur ættfræðilega og tilfinninga-
lega.
Og þess vegna hafa þeir enga
pólitíska sannfæringu, aðeins
hagsmunalega samstöðu.
Maó formaður segir einhvers
staðar, að það sé það sama að
vera án pólitískrar sannfæring-
ar og hafa enga sál. Þannig sér
hann sálina sem skurðpunkt
verknaðar og vitundar í nútíð
og framtíð.
Sé hægt að yfirfæra þetta á
ykkur, þ. e. íslenzka þjóð, þá er
vonleysið, sem einkennir drunga-
35