Samvinnan - 01.02.1970, Blaðsíða 40

legt og sljótt Reykjavíkurlífið,
einn versti forboði ókominna
tíma, því sá sem ekki hefur von
hefur enga framtíð.
Við lifum á tímum, sem eru
kynlegir fyrir þá sök, að alls
staðar er allt fullt af erfiðleik-
um — heimurinn er að springa
af óleystum vandamálum — en
fæstir vilja eða þora að kveða
upp úr um orsakirnar. Það mundi
létta yfir mörgum, ef vandamál-
in hefðu alls engar orsakir.
Við íslendingar erum ekki slæ-
legri en hverjir aðrir hvað þetta
snertir, eigum bara erfiðara með
að orða það. Það sem skyggir
einkum á hið vitsmunalega út-
sýni er það gildismat, sem lagt
er til grundvallar gerðum mann-
anna — hugmyndafræðilegt gild-
ismat neyzluþjóðfélagsins.
Þetta er gildismat hinnar selj-
anlegu vöru — allt hefur gildi
sem er seljanlegt, og öfugt:
óseljanlegir hlutir hafa ekkert
gildi. Ekkert er undanskilið —
ekki einu sinni mannskepnan.
Þetta er gildismat borgarastétt-
arinnar, kjölfesta verknaðar
hennar, hugsunar og athafna.
Borgarastéttinni hefur tekizt
það meistaraverk að gefa heilum
þjóðum sitt stéttarlega gildismat
sem grundvöll tilverunnar. Og
vegna þessa ósýnilega gildismats
birtist heimurinn mannfólkinu
orsakalaus, undirstöðulaus og án
kjölfestu, en öllu virðist stjórn-
að af ósýnilegri hendi.
Það er á móti þessu verzlunar-
lega gildismati, sem æskan í dag
hefur reitt öxi sína.
Við viljum að varan manneskja
hætti að vera til og í stað efna-
hagslegs lífsgrundvallar viljum
við siðferðilegan grundvöll. Því
eru skilin svo djúp og skilnings-
leysið milli æskunnar og eldri
kynslóða svo mikið.
Mismunurinn liggur ekki í kyn-
slóðaskiptum, heldur í nýju lífs-
mati. Slíkt megnar enginn stjórn-
málaflokkur að orða enn.
Því eru stjórnmálaflokkar ekki
endurnýjunaröfl íslenzks þjóðfé-
lags, heldur sálusorgarar status
quo.
Ungt fólk í dag er pólitískt án
þess að vera flokksbundið og án
þess að sjá í einni eða annarri
flokksstefnu opin hlið himnaríkis.
En endurnýjunin verður að
koma, því án hennar er ekkert;
en með henni lítil, heiðarleg von.
Til eru þær þjóðir, sem ekki bera
í sér þann friómátt að endurnýja
óskir sínar, en veslast upp úr
sjálfsánægju og volæði.
Tíminn og sagan yrðu einu
vitni þeirrar tæringar, því menn-
irnir eru sjóndaprir og almennt
brenndir því marki að líta á alla
liðna tíma sem verri tíma, en
sína eigin tíma sem betri tíma,
hversu aumir sem þeir annars
eru.
III.
Einhver hefur einhverntíma
sagt, að enginn dæi úr hungri á
íslandi, en margir úr leiðindum.
Þó ég sé þessu ekki allskostar
sammála, þá situr sízt á mér að
þræta fyrir réttmæti þess við
vanabundnar aðstæður. Allra
sízt neita ég því, að ýmsum þykir
leiðinlegt í Reykjavík, enda ekki
svo undarlegt, þar sem borgin er
þannig skipulögð, að ekki er gert
ráð fyrir félagslegum samskipt-
um fólks. En það er ekki bara
borgarskipulagið, sem gerir
Reykjavíkurlífið leiðinlegt, held-
ur fremur sú staðreynd, að þar
gerist sjaldan neitt. Tíminn
stendur þar kyrr. Tími er raun-
verulega ekki annað en það að
eitthvað gerist, og aðeins þar sem
eitthvað gerist er tími.
Margir kynnu nú að malda í
móinn og segja, að á íslandi ger-
ist eitt og annað, og kann það
rétt að vera, svo langt sem það
nær. Til dæmis hefur íslenzkt
þjóðfélag breytzt allverulega und-
anfarin ár, eða svo ég tjái mig
ögn nákvæmar — þjóðfélags-
skipulagið á íslandi.
Uppbygging þjóðfélagsins er
vandamál, sem orðið er þunga-
miðja pólitískrar hugsunar í dag.
Við höfum hingaðtil látið okkur
nægja að taka afstöðu til ein-
stakra mála, hvort hækka ætti
eina tolltegund, lækka þessa
skatta eða hina, byggja brú á
Suður- eða Norðurlandi. Við höf-
um ekki dregið sjálfa undirstöðu
þjóðfélagsins í efa fyrr en nú.
Því neitum við að ræða einstök
vandamál án samhengis við heild-
arþróun bjóðfélagsins, öðruvísi
verða málin ekki leyst að okkar
dómi. Ekkert er mér fjær skapi
en þessi sífelldi barlómur og
kveinstafir, sem við heyrum öll-
um stundum heima. Okkur er
engin voi'kunn. Allir tala grát-
klökkir um hvílíkt hörmungar-
ástand ríki á íslandi. Djásn við-
skiptalífsins, krónutetrið, er fellt
ár eftir ár. Framfærslukostnaður
stígur örar en nokkurstaðar norð-
an Miðjarðarhafs um leið og laun
eru lægri en víðast hvar annar-
staðar á sama landfræðilega
svæði. Fastar skuldir landsins
við útlönd námu í árslok 1968
um 12 milljörðum króna. At-
vinnuleysi hefur hrjáð hluta
landsmanna um lengri eða
skemmri tíma. Stéttaþjóðfélagið
er aftur komið í ljós. Þannig
mætti draga þá ályktun, að ýmis-
legt hafi gengið úr skorðum, og
það er satt. Við höfum sjálf
gengið úr skorðum. Við teljum
okkur ekki geta leyst vandamál
okkar sjálf. Sjálfstraustið, speg-
ilmynd vitundarinnar, er horfið.
Nú eiga útlendingar að kippa
hlutunum í lag.
Sú efnahagslega og stjórnmála-
lega heild, sem umlykur okkur,
hefur rænt okkur frumkvæði,
gert okkur ónæm fyrir eigin
verðmætum og því sjálfsagða
stolti, sem því fylgir að þekkja
takmörk sín og getu.
Nú ætla ég ekki að gerast
talsmaður þjóðernisrembings og
gorts, en það er þó sannfæring
mín, að þjóðleg vitund og sam-
staða séu enn beztu vopnin til að
tryggja þessum 200 þúsund sál-
um uppi á íslandi þolanlega lífs-
afkomu í framtíðinni.
Við höfum engin þau þjóðlegu
verðmæti, sem séu æðri eða
meiri þjóðmenningu annarra
þjóða, og íslendingar standa öðr-
um þjóðum að engu leyti framar
í siðmenningu, nema síður sé.
Þess vegna og einmitt þess
vegna höfum við ekkert annað
til tryggingar afkomu okkar en
vitundina um okkur sjálf.
Hegel segir í Skynsemi sög-
unnar, að heimspekileg athugun
hafi ekkert annað í hyggju en að
fjarlægja hið tilviljunarkennda,
þ. e. að komast að kjarnanum.
Kjarninn erum við sjálf. Maður-
inn er eigin afleiðing og getur
því ekki miðað sig við neitt ann-
að en sjálfan sig. Því getum við
ekki miðað gerðir okkar við ann-
arra þarfir. Ýmsir fullyrða að
þetta höfum við stundum gert,
og fleiri endurtaka þessa fullyrð-
ingu nú, þegar tímamót eru í ís-
lenzkri sögu og við hyggjumst
tengjast alþjóðlegum efnahags-
bandalögum. Ég vil ekki leggja
dóm á þetta hér, en hitt er víst,
að miklar andstæður eru nú í
íslenzku þjóðlífi. Fyrir utan hug-
sjónalegan ágreining, álítur
minnihlutinn sig vera beittan
valdi, sem ekki grundvallast á
lýðræðislegri og frjálsri skoðana-
myndun heldur á mætti hins
sterka.
Það er að byrja að bóla á
hatri og biturleika í íslenzku
þjóðlífi. ísland er ekki bara evr-
ópsk eyia, heldur fólkið sem þar
býr, við sjálf, við öll. ísland er
það sem við gerum úr okkur og
við okkur, og því höfum við ekki
við neinn annan að sakast þó
illa fari.
Hugtakið við hefur bæði stærð-
arlega og eðlislæga eiginleika.
Vissulega eru þjóðfélagslegar
viðmiðanir okkar mismunandi og
takmörk okkar sundurleit, og
auðvitað er það fjarstæða, að
eitthvað eitt sé sameiginlegt öll-
um íslendingum.
Við tölum sömu tungu og eig-
um sameiginlega sögu og þess
vegna eigum við sameiginlegan
fyrsta desember, dag hins ís-
lenzka fullveldis.
Fullveldi er skjaldarmerki
fyrsta desember, dagatal enda-
loka og upphafs.
Hugtakið er hljómfagurt og
lofar miklu, og orðið sjálft blífur,
eins og Jón gamli Hreggviðsson
hefði sagt.
Fullveldi er ástand, sem er
nærri því eins óstöðugt og veðr-
ið, nema það er háð meðhöndlun
okkar sjálfra, en ekki forsjá
náttúrunnar. Við getum varð-
veitt það eins og dauðan og fá-
gætan dýrgrip eða meðhöndlað
það sem lifandi afkvæmi okkar.
Hið fyrra lokuni við niðri í
skúffu og leyfum því að rykfalla;
hið síðara fær að þroskast og
glíma við lífið. Þar að auki get-
um við reynt að hön'dla með það,
selja það hæstbjóðaiida.
Frelsi eða fullveldi eru hug-
tök, sem engir tveir menn eru
algjörlega sammála um hvað
þýði, allra sízt tveir íslendinítar.
í hegelskum skilningi er freiiSÍ
það að vera hjá sjálfum sér; því
sé ég öðrum háður, miða ég mig
við eitthvað annað sem ég er
ekki sjálfur. Þannig verðum við
að líta á ísland, að það miði
gerðir sínar alltaf við sig sjálft,
við þarfir þegna sinna, þarfir
þeirra sem smæstir eru, því sú
viðmiðun er eina mannúðlega
viðmiðunin, sem hægt er að taka.
Þess vegna er vandamálið frelsi
eitt útaf fyrir sig tilgangslaus
tímasóun. Ef breyting er eina á-
standið sem er stöðugt, þá ætti
1. desember að vera dagur upp-
gjörsins, stund gagnrýninnar og
fengitíð baráttunnar. Hann á ekki
að vera lögbundin tíund á altari
gamals dagatals. Sé svo, er illa
farið með nýtan dag, við værum
að hræsna fyrir sjálfum okkur.
Að trúa og fylgja því vana-
bundna er afneitun eigin hugs-
unar, skortur á sannfæringu,
ófrjó aðlögun.
Að hafa sannfæringu er ágætt;
að vera henni trúr er frábært.
Sannfæringarlaust líf er eins og
ástvana kona, fánýtt, kalt, frá-
hrindandi. Vitundin fyllist ófrjó-
sömu og skaðlegu tilgangsleysi,
sem hefur öngva stefnu. Slíkt
fólk gengur kaupum og sölum
hæstbjóðanda eins og villuráf-
andi portkona.
Slíkt fólk er stórri þjóð einskis
nýtt, en lítilli skaðlegt.
Nú á ég aðeins eftir að ræða
hitt, sem ég minntist á í upphafi.
Þó að gagnrýni út af fyrir sig
hafi engan annan tilgang en að
sýna hina hlið málsins, þá telst
það til góðra siða að benda á
hina leiðina, eins og gárungarnir
segja.
En þessi hin leið er enn ekki
til nema sem illsjáanleg vörðu-
brot að takmarkinu, sem er
mannúðlegt þjóðfélag. Að upp-
36