Samvinnan - 01.02.1970, Blaðsíða 44

Stefán Baldursson:
UNGA FÓLKIÐ
LEIKHÚSIN
Sjaldan eða aldrei hafa umræður um
leikhúsin hérlendis verið jafn umfangs-
miklar og í vetur. Þær hafa verið dæmi-
gerðar fyrir það, hvernig umræður um leik-
listarmál hafa löngum verið á íslandi: und-
antekningarlítið hefur þetta verið illkvittnis-
legt og rætið persónuníð í stað málefna-
legrar meðferðar á verkum þeim, sem til
umræðu voru, og vandamálum þeim, sem
þar var um fjallað eða skutu upp kollinum
við meðferð þeirra. Fjaðrafokið vegna sam-
nefnds leikrits Matthíasar Johannessen
fjallaði í hverfandi litlum mæli um vanda-
mál það, sem höfundur tók til meðferðar:
aðstöðu svonefndra vandræðabarna, orsök
erfiðleika þeirra og aðstoð við þau, hvernig
málum þessum væri háttað hérlendis og
hvað helzt mætti gera til úrbóta, allt atriði,
sem höfundur hlýtur að hafa stefnt að með
samningu verksins. Þær tilraunir, sem leik-
gagnrýnendur blaða gerðu í þessa átt, voru
reknar öfugar í þá aftur og umræður og
skrif á opinberum vettvangi snerust um,
hver mestur væri kommúnistinn. Síðar velti
hver aðilinn á fætur öðrum sér upp úr
hrakförum Fígaróflytjenda og öllum þeim
ósköpum, og tilraunir til að grafast fyrir
orsök ófaranna voru kirfilega kveðnar nið-
ur með undanfærslum og einræðisbrögðum.
Það má benda á það strax, þar eð hér skyldi
fjallað um viðhorf ungs fólks til leikhús-
anna, að stjórnarhættir Þjóðleikhússins
stangast óneitanlega á við lýðræðishugsjónir
unga fólksins. Reginhneisa er, að sami mað-
ur skuli hafa haft þar svo til óskert völd í
tvo áratugi, og má ekki láta undir höfuð
leggjast að breyta reglugerð leikhússins, er
núverandi stjórnandi lætur af embætti,
þannig að eftirmaður hans verði ráðinn til
nokkurra ára í senn, eins og annars staðar
tíðkast við hliðstæðar listastofnanir.
í umræðunum í haust hefur óneitanlega
komið fram réttlætanleg gagnrýni á verk-
efnaval leikhúsanna, einkum Þjóðleikhúss-
ins, og var ekki vanþörf á. Þar hefur iöngum
viljað brenna við og staðið leikmennt fyrir
þrifum, að skort hefur dirfsku og áræði í
verkefnavali. Að sjálfsögðu mætti nefna
undantekningar, annað væri furðulegt, en
því miður hafa forráðamenn leikhúsanna til
skamms tíma í alltof ríkum mæli haldið
sig innan vanabundins, þröngs hrings í vali
leikrita, þar sem borgaraleg afþreyingarverk
hafa löngum verið í miklum metum. Hjá
Þjóðleikhúsinu virðist þetta fara versnandi.
Ósköp held ég, að ungu fólki finnist verk-
efnaskrá leikhússins í vetur ósjáleg og laus
við að vekja áhuga og forvitni, ef undan-
skdin eru eitt eða tvö verk. Forráðamenn
leikhússins virðast ekki hafa gert sér ljósar
þær breyttu kröfur, sem gera verður til
leikhúsa vegna tilkomu sjónvarps og kvik-
mynda: raunsæistúlkun leikverka í leikhús-
um er á hröðu undanhaldi fyrir stílfærslu
veruleikans; vaxandi samkeppni annarra
leiktúlkunartækja hefur valdið því, að leik-
hús hafa orðið að endurskoða og endurnýja
afstöðu sína til áhorfenda. Sum hafa gripið
til viðamikilla söngleikja sér til bjargar,
vonandi verður slíkt ekki hlutskipti Þjóð-
leikhúss okkar, þó að ýmislegt bendi í þá
átt.
Þegar verkefnaval leikhúsanna hér er
gagnrýnt og þau sökuð um að sýna alltof
mikið af ómerkilegu léttmeti, er löngum
bent á fjárhaginn í varnarskyni, slík verk-
efni verði að sýna, svo að unnt sé að safna
fé til flutnings veigameiri og „tormeltari"
leikrita. Sjálfsagt er þetta rétt. Komið hefur
í ljós, þegar leikhúsin hafa sýnt framtaks-
semi og djörfung og flutt leikrit, sem gagn-
rýnendur gefa í skyn að víki á einhvern hátt
frá hefðinni og séu nýstárleg, að fámennur
hópur (oft sama fólkið) sækir þessi leikrit.
Stórmerk leikrit eins og Beðið eftir Godot,
Sex persónur leita höfundar, Húsvörðurinn
og Yvonne Búrgundarprinsessa eru nokkur
dæmi um leikrit, sem hlotið hafa þessa út-
reið hérlendis.
En hvers vegna koma áhorfendur ekki á
þessar sýningar?
Skýringanna er að sjálfsögðu víða að
leita. Leikhúsin mega að einhverju leyti
sjálfum sér um kenna, þar eð þau hafa
löngum haldið smekk fólksins niðri. Með
einhliða verkefnavali fá áhorfendur ein-
strengingslegar hugmyndir um, hvers vænta
megi á leiksýningum, og sé í einhverju
brugðið frá vananum þrjóskast þeir við að
endurskoða afstöðu sína. Reyndar þarf ekki
að kvarta um almennan leiklistaráhuga hér-
lendis, hann er satt að segja ótrúlega mikill.
Leikhúsgestum í Reykjavík fjölgaði um
nokkur þúsund í haust frá fyrra ári, aðsókn
að leikhúsunum virðist fara vaxandi ár frá
ári eftir öldudal þann, er varð við tilkomu
sjónvarpsins. Leikfélög um land allt setja
á svið hvert leikritið á fætur öðru og vart
er haldin svo árshátíð eða skólaskemmtun,
að ekki sé fluttur leikþáttur, ef ekki heilt
leikrit. Ungt fólk flykkist á skólasýningar
leikhúsanna og barnaleikrit eru vel sótt.
Það vantar þvl ekki áhugann, öðru nær. En
það þarf að nýta hann miklu betur, þroska
hann og fjölhæfa. Þegar nýstárleg verk eru
sett á svið, nær þessi áhugi ekki til slíkra
verka og þar stendur hnífurinn í kúnni. Ef
við viljum markvisst stefna að því, að fólk
sæki góðar leiksýningar sér til ánægju, fróð-
leiks og hugörvunar en ekki innantómrar
afþreyingar, þarf að bema áhuga þess að
leiklistinni strax á unga aldri, leiðbeina því
og kenna að njóta góðra verka. Það nægir
ekki að setja upp handahófsvaldar barna-
leiksýningar af skyldurækni einu sinni á
ári, þar sem reynt er að gera öllum aldurs-
flokkum frá fjögurra til fjórtán ára til hæfis
með þeim afleiðingum að sýningarnar verða
bæði sundurlausar og furðulega stefnulausar
í flestum tilfellum. Val barnaleikrita er
mikilvægasta leikritaval leikhúsanna, ef rétt
er á málum haldið, og æskilegt væri, að þær
sýningar gætu öll börn séð ókeypis. Skólarn-
ir þurfa að leggja sitt af mörkum. Flestir
unglingaskólar þiggja boð leikhúsanna á
skólasýningar, en skyldi nokkurn tíma vera
fjallað um efni leikritsins og túlkun í sam-
ræðum við nemendur fyrir eða eftir leik-
húsferðirnar? Hér er ekki vettvangur til að
ræða námsfyrirkomulag íslenzkra skóla, en
staðreynd er, að kennsluhættir stuðla mjög
að sinnuleysi og gagnrýnisskorti nemenda,
sem að sjálfsögðu kemur fram í viðhorfi
þeirra til lista sem annars. Kennslukerfið er
nú þekkingarmiðlun og staðreyndamötun
eingöngu, en nær engin rækt lögð við
persónumótun einstaklingsins og sálrænan
þroska hans. Nauðsynlegt er, að nemendur
fái aukin tækifæri til að þroskast sem sál-
rænar vitsmuna- og félagsverur en ekki ein-
göngu sem staðreyndagleypar. Slíkt hefði
óhjákvæmilega í för með sér aukið næmi og
hæfileika til að njóta svokallaðra menning-
arverðmæta, leiklistar sem annarra lista.
En leikhúsum og skólum verður ekki ein-
um kennt um hinn elnskorðaða leiklistar-
áhuga. Ennþá er alltof mikill skortur á
menningarlegri hvatningu og greindarlegri
uppörvun í umhverfi okkar. Umræður um
listir og þjóðfélagsmál á opinberum vett-
vangi hafa til skamms tíma verið litlar og
lágkúrulegar og eiga fjölmiðlar þar ekki
minnstu sökina. Til tíðinda telst, að í íslenzk-
um dagblöðum birtist málefnaleg, persónu-
leg skoðanaskipti um listir. Þá er sjónvarp-
inu í mörgu ábótavant hvað menningarlega
uppörvun snertir. Mikill hluti erlendra af-
þreyingarþátta er beinlínis kennslustund í
því, hvernig gersneyða má svokallaða
skemmtiþætti vitsmunalegri uppörvun og
svæfa gagnrýnishugsun. Áhugafólk um leik-
list fær litla sem enga hvatningu frá skyld-
um listgreinum eins og kvikmyndalistinni,
íslenzk kvikmyndahús eru rekin eingöngu
sem fjárgróðafyrirtæki og eru í enn ríkara
mæli en leikhúsin undir þá sök seld að við-
halda kröfustöðnun njótenda með lélegu
verkefnavali. Afsökunin er svo: þegar við
sýnum eitthvað listrænt og vandað, vill eng-
inn sjá það. Það er ekki verið að íhuga
hvers vegna. Fyrir rúmu ári var haft eftir
manni í dagblaði hér, að listrænar kvik-
myndir ættu heima í kvikmyndaklúbbum,
en ekki kvikmyndahúsum. Maður þessi var
forstjóri eins, ef ekki tveggja kvikmynda-
húsanna á ihöfuðborgarsvæðinu. Hér þarf
leiðbeiningu og þjálfun í að njóta forms og
sérmöguleika kvikmyndarinnar. Öllum þykir
sjálfsagt að fólk læri að lesa, skynja merk-
ingu ákveðinna rittákna, þar eð slíkt hefur
löngum verið undirstaða þekkingaröflunar
og vitsmunaþroska og auðveldað skilning
manna á milli. En við lifum á sjónvarps- og
kvikmyndaöld; það þarf ekki síður að kenna
fólki að skynja „mál“ kvikmyndarinnar.
Unga fólkið hefur alizt upp við hina hreyf-
anlegu myndmiðlun og myndskyn þess er
oft næmara og fjölbreyttara en orðskyn.
Dæmi um slíkt voru niðurstöður tilraunar,
sem gerð var í sænskum unglingaskóla.
Nemendur, sem áttu erfitt með að tjá sig í
orðum og skrifuðu lélegar ritgerðir, gerðu
bæði persónulegar og skemmtilegar kvik-
myndir um sama efni, er þeim hafði verið
kennt að fara með kvikmyndavél.
Ef litið er á verkefni leikhúsanna það
sem af er vetri, hygg ég að fátt veki þar
verulegan áhuga ungs fólks. Dæmi um,
40