Samvinnan - 01.06.1972, Page 13

í lok aldarinnar og svolítið er að
rofa til fyrir fólkinu, þannig að
það fær þrek og kraft til að
hefja baráttuna?
Björn: Er það ekki hvort-
tveggja í senn sem þarna ger-
ist: erlend áhrif sem mennt-
aðir bændur verða fyrir við
lestur erlendra rita um byrj-
andi sósíalisma og þær breyt-
ingar sem voru að verða í álf-
unni og hinsvegar sú brýna
þörf sem var fyrir bæði bændur
og verkalýð kaupstaðanna að
brjótast undan skuldafjötrum
og kaupmannavaldi? Er það
ekki þetta tvennt sem sam-
tvinnast þegar þessar hreyfing-
ar eru að fara af stað?
Ólafur: Gerum við ekki of mik-
ið úr erlendu áhrifunum þegar
við erum að túlka þetta? Við-
brögð manna geta verið mjög
lík á tveimur stöðum án þess
um nokkur bein tengsl eða
vitneskju sé að ræða. Að mínu
viti gerist þetta norður í Þing-
eyjarsýslu vegna þess að hún
liggur hæfilega langt frá Bessa-
staðavaldinu. Það er lika áber-
andi, að í anda Jóns Sigurðs-
sonar stefna þeir fyrst að því
að ná yfirráðum yfir verzlun-
inni. Það er enginn einn sem
hefur beinlínis áhuga á að taka
að sér hlutverk selstöðukaup-
mannsins, þegar hann fer.
Kannski er hann orðinn ímynd
alls hins versta í þeirra hugum.
En afturámóti vita þeir, að þeir
þurfa að ná valdinu sem hann
hefur, og leiðin til þess er að
standa saman og steypa hon-
um með samstöðu. Þetta gerist
kannski ekki eftir neinu sér-
stöku kerfi, því einsog hér var
sagt fyrr, á sér stað ákveðin
þróun: fyrst koma verzlunar-
félög, Tryggvi með sitt Gránu-
félag, og siðan Þingeyingarnir
sem komast næst því sem síðar
varð reglan.
Erlendur: í þessu sambandi er
vert að hafa hugfast, að verzl-
unin er gefin frjáls 1854, og að
sjálfsögðu ýtti það undir ís-
lendinga að fara að klóra í
bakkann. Það hefur vafalaust
haft mikil áhrif á það sem
gerðist í Þingeyjarsýslu, veitt
mönnum aukinn kjark.
Benedikt: Maður sér hvert þeir
eru að stefna með því að at-
huga, hvað gerðist á fyrstu
fjórum til fimm árunum. Þá
lækkar til dæmis Kaupfélag
Þingeyinga verð á aðkeyptri
vöru um þriðjung, og það
tryggir einnig hærra verð fyrir
útflutningsvöruna, þannig að
félagsmenn telja sinn hag hafa
batnað af þessum viðskiptum
um 40—45% á nokkrum árum.
Erlendur: Það eru til heimildir
um, hver álagningin var hjá
kaupmönnum, og nýlega hefur
verið birt í tímaritinu Hlyni
mjög merkilegt plagg frá
Vopnafirði, þar sem í Ijós kom,
að álagningin var ekki 100%
heldur allt uppí 300% á inn-
flutta vöru, og þetta gerist eft-
ir að Kaupfélag Þingeyinga
byrjaði að starfa.
Halldór: Það var árið 1902 eða
1903, minnir mig.
Erlendur: Það var því vissu-
lega mikinn akur að plægja
þarna.
Björn: En það er nú samt varla
tilviljun, að þetta kom fram af
mestum krafti á þeim stöðum
þar sem bændamenningin reis
hæst og þar sem menn höfðu
bezta aðstöðu til að fylgjast
með þeim straumum sem voru
að fara um álfuna.
Ólafur: Hafa ekki samgöngu-
málin líka mikil áhrif? Þing-
eyjarsýslan er þannig, að það
er mjög gott að ferðast um
hana að vetrarlagi, og það
stuðlar að nánari kynnum
manna á meðal heldur en víða
þar sem meiri samgönguerfið-
leikar eru.
Erlendur: Trúlega hefur það
haft sín áhrif, og eflaust var
erfiðara um vik á Vestfjörðum
Benedikt: Kaupfélögin tóku
auðvitað upp nýja hætti. Það
var pöntunarfélagssnið á verzl-
uninni fyrstu árin, þannig að
ekki var farið að leggja í sjóði,
einsog varð skömmu eftir alda-
mótin.
Jakob: Eða hafa neinar birgðir.
Halldór: Voru það ekki Eyfirð-
ingar sem fyrstir tóku upp hið
eiginlega Rochdale-kerfi með
því að opna sölubúð og safna
sjóðum? Þá fer þetta að breyt-
ast.
Friðrik: En þróunin virðist
hafa verið ákaflega hæg fyrstu
árin. Árið 1869 er það sem Borð-
eyrarfélagið eða Pétur Eggerz
og Tryggvi Gunnarsson koma
með sín pöntunarfélög, þannig
að allt virðist hafa gengið mjög
rólega fyrir sig í öndverðu.
Jakob: Já, maður getur ekki
sagt að það verði verulegur
vöxtur i þessu fyrr en eftir
1906, eftir að Rochdale-kerfið
til dæmis, þar sem byggðir eru
afskekktar og einangraðar
hluta ársins.
Ólafur: Varðandi álagninguna
er kannski rétt, að það komi
fram, að kaupmennirnir gátu
náttúrlega ekki velt sinni
krónu oft yfir árið, hafa trú-
lega ekki getað það nema einu-
sinni á ári. En nú á tímum er
það vitanlega hluti af ástæð-
unni fyrir lækkaðri álagningu,
að hægt er að hafa sömu krón-
una í umferð oft á ári hverju,
eða er það ekki rétt skilið?
er tekið upp hjá samvinnufé-
lögunum: að verzla í opnum
sölubúðum og hafa svona nokk-
urnveginn gangverð á vörunni
og greiða tekjuafgang eftirá. Þá
fyrst kemur eitthvert fjör í
verzlunina.
Friðrik: Má ekki segja, að þetta
sé eftilvill einn merkasti þátt-
urinn í þróun samvinnuhreyf-
ingarinnar hérlendis?
Jakob: Það held ég sé vafa-
laust.
Benedikt: Það var alger grund-
völlur undir því sem seinna
gerðist. Við höfum séð það
framá þennan dag, hvers eðlis
pöntunarfélögin eru, hve þau
eru laus í sér og flosna mörg
fljótlega upp, jafnvel þó þau
nái skyndiárangri.
Björn: Þá fer þetta líka nokk-
uð saman við það, að verka-
lýðsfélögin berjast fyrir því, að
verkamenn fái laun sín greidd
í penlngum.
Nýir verzlunarhættir
13