Samvinnan - 01.12.1973, Blaðsíða 63

Heimspekilegt mikilvægi
innhverfrar íhugunar
Vestræn hugsun hefur nokkrar undan-
gengnar aldir átt í vandræðum, og hún
hneigist til að vísa á bug öllum tilburð-
um í þá átt að mynda fræðikenningu
um uppsprettu hugsunar í vitundinni.
Fimm hliðar þessa vanda hafa verið
ræddar. Þær eru, að þvílík reynsla vit-
undar í sjálfri sér
1. sé ekki raunsönn,
2. sé ekki kleif,
3. hlyti að vera innantóm,
4. væri óvísindaleg,
5. hefði ekkert merkingarlegt gildi.
Færð voru rök fyrir því, að engin þeirra
útiloki í rauninni möguleikann á að
setj a fram vísindakenningar um upp-
sprettu hugsunar í vitundinni. En
mikill munur er á að hrekja andmæli
við möguleikanum einum á framsetningu
slíkra kenninga og að koma sómasam-
lega í verk raunhæfri gerð kenninganna.
Nú verða leiddar að því líkur, að inn-
hverf íhugun (transcendental medita-
tion), eins og Maharishi Mahesh Yogi
kennir hana, leggi traustan grundvöll að
framsetningu slíkrar kenningar.
1. Innhverf íhugun er kerfisbundin
tækni, sem sérhverjum áhugamanni
er leikur einn að læra og iðka. Hún
gerir engar kröfur til gáfnafars eða
annarra hæfileika og krefst engrar
sérstakrar lífsskoðunar. Tæknin er
einungis komin undir nægum áhuga
til að eyða nokkrum klukkustundum
í að ná valdi á henni. Margir þeirra,
sem iðka innhverfa íhugun, skýra
fljótlega frá því, að þeir hafi öðlazt
reynslu, er þeir lýsa ýmist sem „hrein
vökuvitund“, „vakandi hið innra án
nokkurs hugarstarfs", „var ekki sof-
andi, en varð ekki var við neitt á-
kveðið“, o. s. frv. Slíkar lýsingar
benda til þess, að innhverf íhugun sé
umtalsvert hjálpartæki til að reyna
vitund í sjálfri sér.
2. Huglæg tilfinning fyrir tímarásinni
er sögð hverfa algjörlega þegar farið
er yfir mörk hugarstarfsins („trans-
cending“), eins og komizt er að orði
um reynslu þessa. Því virðist við
fyrstu athugun ástæða til að ætla,
að hér sé um að ræða ótímabundið
innsæi.
3. Reynslan er sögð vera af engu sér-
stöku — einungis „ég var þarna“,
„hvílandi vaka“, o. s. frv. Ekki er skil-
greint neitt efni við upprifjun reynsl-
unnar, en engu að síður muna menn
hana glögglega og geta greint hana
frá tómi meðvitundarleysis.
4. Reynslunni er náð með því að fylgja
aðferðum, sem fá hugann fyrirhafnar-
laust til að hverfa frá öllu venjulegu
viðfangi sínu við skilningarvit og rök-
ræna hugsun yfirleitt. Það er því ekki
að sjá sem reynsla þessi brjóti á
nokkurn hátt í bága við þá viður-
kenndu mælikvarða, er vísindin hafa
tileinkað sér við mat á unninni
reynslu.
5. Þessi reynsla djúprar íhugunar kem-
ur fram þegar athyglin hefur smám
saman verið leidd frá skilningarvitum
og skýranlegum hugsunum. Sem hún
er ljós orðin, er hún nefnd (ýmist
„hvarf“ eða „tær vitund“) og rædd af
fjölmörgum iðkendum innhverfrar
íhugunar.
Síðustu áratugi hefur verið sýnt
fram á sambandið milli huglægrar
draumreynslu og samsvarandi lífeðl-
isfræðilegs ástands líkamans. Svip-
aður samanburður hefur einnig verið
gerður undanfarinn áratug á ástandi
líkamans við iðkun innhverfrar íhug-
unar, sem er huglæg tækni, og
ástandinu við aðrar sérstakar aðstæð-
ur. Rannsóknirnar ijá lýsingum mis-
munandi hugarástands hlutlægni og
virðast gefa þeim hlutlæga merkingu.
En hafa verður hugfast, að fjallað
hefur verið um drauma í ræðu og riti
síöan sögur hófust og merkingarlegt
gildi þeirra er gjörsamlega óháð ný-
tízku lífeðlisfræðirannsóknum. f sama
mæli hafa lýsingar á djúpu hug-
leiðsluástandi sitt gildi án líffræði-
legra rannsókna okkar daga. Á hinn
bóginn lofa lífeðlisfræðilegar rann-
sóknir á ástandi likamans, meðan á
huglægri reynslu vitundar í sjálfri sér
stendur, góðum stuðningi við gerð
vísindakenninga um reynslu þessa,
orsakir hennar og áhrif. Og vissulega
má búast við örum vexti þesskonar
rannsókna næstu ár.
Með tilliti til ofangreindra atriða má
með sanni segja, að iðkun og árangur
innhverfrar íhugunar komi fyllilega til
móts við sögulegar andbárur við mögu-
leikanum á að reyna og fjalla fræði-
lega um uppsprettu hugsunar eða vitund
í sjálfri sér. Ætla mætti, að hornsteinn
hafi verið lagður að uppbyggingu áhuga-
verðrar vísindagreinar, sem fæst við
sköpunargáfuna, þeirrar vísindagreinar
sem fjallar um reynslu og skilning á upp-
sprettu hugsunar í vitundinni.
Athugasemdir
1. Þetta er einn höfuðþáttur kenninga Plat-
ons um verðandina, þar sem segir, að „lægri
svið“ vökuvitundarinnar séu aðeins svipir
„æðri“ andlegra sviða, sem á hinn bóginn
eru skuggsjá hins algjörlega góða. Sjá til-
visanir í athugasemdum 2 til 5.
2. Sjá Lýðveldið VI, 505 a—b.
3. Námskröfur Platons voru næsta strangar.
Tvö eða þrjú ár voru tileinkuð íþróttum og
tónlist til samstillingar á sál og líkama. Þá
var mönnum gert að verja tíu árum til
stærðfræðiiðkana í því skyni að eðla hug-
ann. Því næst fékk nemandinn fimm ár til
æfinga í rökleiðslu (dialectic). Gera varð hlé
á rökleiðsluæfingunum í fimmtán ár til
starfa í þágu almennings, áður en leyfi fékkst
til endanlegs, stöðugs náms í rökleiðslunni.
Lýðveldið, III, 410c—412d. Sbr. sama verk
VII, 536d—537d, 539d—540c.
4. Rökrænt samhengi þessarar aðferðar
kemur ekki aðeins fram í samlíkingu við
sólina, heldur einnig í hinni frægu dæmi-
sögu um hellinn. Sama verk, VI 509b—518d.
5. Ýtarlegar skýringar á þessu hlutverki rök-
leiðslunnar er að finna í grein minni, „Plato’s
Republic, a Treatise on Meditation“ í Journal
Jor the Study of Consciousness, 4. hefti nr. 2.
6. Gaman er að bera saman hugleiðingu
Descartes og rökleiðslutækni Platons. Báðum
er ætlað að færa athyglina frá hversdags-
legri einbeitingu við skynfærareynsluna og
viðkvæmar hugsanir til undirstöðu hugar-
starfsins. Hins vegar eru menn yfirleitt sam-
mála um að Platon hafi í huga einhverja
beina reynslu þar sem aftur á móti er álitið,
að Descartes hafi beitt rökfærslu í bókstaf-
legum skilningi.
7. Þetta er mjög einfölduð endursögn á af-
stöðu Kants, en hún nægir efni þessarar
hyglu, sem fjallar aðallega um möguleikann
á innsæi óháðu tíma og rúmi. Þeim, sem
vilja kynna sér skoðun Kants í smáatriðum,
skal vísað á verk hans Critiques of Pure
Reason, s. 83—90, 129—169, 229—383, í óstyttri
þýðingu Norman Kemp Smith. (Þýðandi
hyglunnar er ekki heimamaður í heimspeki
og verða því tilvísanir höfundar í enskar
gerðir frumtexta að nægja, þótt aðrar útgáf-
ur kynnu að vera íslenzkum lesendum nær-
tækari).
8. Sartre leikur sér samt sem áður stundum
að hugmyndinni mn gjörsamlega ópersónu-
gerða vitund, sem lægi öllum hugsunum til
grundvallar. En einungis er unnt að reyna
hana fyrirvaralaust, í skyndilegri birtingu.
Sartre heldur því fram, að þar sem reynsla
þessi valdi ótta, geti hið eiginlega sjálf ekki
verið af þeirri ómenguðu vitund — því að
hví skyldi sjálfið óttast eigið eðli? Sjá The
Transcendence of the Ego, í þýðingu Willi-
ams og Kirkpatriek, Noonday Press, New
York, s. 91—93, 101—102.
9. Sbr. þá ítrekuðu skoðun Sartres, að „hver
sem segir „vitund" hann segir „gjörvöll vit-
undin““, sama verk s. 393. Það er að segja
„vitund" inniheldur ekkert, sem megni að
gefa því meira eða minna gildi en hverri
annarri reynslu.
10. Sbr. bók P. F. Strawsons, Individuals,
Doubleday Anchor, New York, s. 6—10, 31—2,
92—106, þar sem hann færir fyrir því rök,
að tungumálið skírskoti til ákveðinna þekktra
fyrirbæra, sem aðallega miðast við efnis-
kennda hluti. Til vitundarstigs (og umfram
allt til vitundar í sjálfri sér) er einungis unnt
að skirskota með hliðsjón af þesskonar al-
mennum áþreifanlegum hlutum. Þar eð
hvorki er hægt að samsama vitund neinum
efnisþáttum né heldur skilja hana skýrgrein-
anlega frá þeim, virðist engin leið að bera
á hana kennsl, tileinka sér hana og skírskota
til hennar.
11. Sbr. bók Sidney Shoemaker, Self-Know-
ledge and Self-Idendity, Cornell University
Press, New York, s. 92—106. Þessi og aðrar
skemmtilegar rökfærslur gegn möguleikanum
á því að kynnast sjálfinu sem ómenguðum
huga eru settar fram bókina endilanga.
12. Sbr. bók Gilbert Ryle, The Concept of
Mind, University Paperbacks, Barnes &
Nobble, N.Y., s. 245—56, 266.
13. Sama verk, s. 195—9
14. Staðhæfingin „til eru staðhæfingar, sem
hafa merkingu“ er í álika sérstöðu: hún
heldur ræka staðreynd, en getur þrátt fyrir
það aldrei verið röng. Gaman væri að safna
slíkum staðhæfingum og prófa þær með
hliðsjón af beinni skírskotun þeirra til at-
hugenda, sem hugsa, ætla, halda einhverju
fram o. s. frv.
Sigurþór Affalsteinsson þýddi.
63