Samvinnan - 01.12.1973, Blaðsíða 61

Þórarinn Eldjárn:
TVÖ BÓKMENNTALEG KVÆÐI
jónatan livingston mávur
jónatan mávur játa þína sekt
ég sé gegnum blöffið augum skýrum
jónatan mávur mig færðu ekki blekkt
þú vekur bæði fólsku og fyrirtekt
og félagsskít í mönnum jafntsem dýrum
jónatan mávur játa þína sekt
þú fíflar hina miklu mávaslekt
margháttaðri vél og orðum hýrum
jónatan mávur mig færðu ekki blekkt
en ei var mávum andleg gefin spekt
— inní hausnum lýstur saman vírum —
jónatan mávur játa þína sekt
og þroska nær því aðeins mávsins mekt
að mat hann fái og hafni draumum rýrum
jónatan mávur mig færðu ekki blekkt
orðum sagt, væri staða þeirra alltraust,
ef þau gætu uppfyllt eftirfarandi skil-
yrði:
1. Til er kerfisbundin tækni til að öðlast
raunsanna reynslu af uppsprettu
hugsunar í vitundinni. Án kerfisbund-
innar tækni er vísindasamfélaginu al-
mennt ógjörningur að festa hendur á
þesskonar reynslu. Skoðarar skýra
annað hvort frá þvi, að þeir hafi orðið
fyrir reynslunni eða þeir verði einskis
varir. í fyrra tilvikinu verður myrkrið
hlutskipti annarra skoðenda, hvað
snertir þessa dularfullu reynslu. í
hinu síðara tilviki, sem tekur yfir
nútímahugsuði upp til hópa, eru yfir-
lýsingar þeirra um, að þeir finni hana
hvergi, harla léttvægar á móti tilvist
hennar. Ef ekki væru til kerfisbundn-
ar rannsóknaraðferðir, er hætt við að
hlutir eins og bakteríur, útvarpsbylgj -
ur og aragrúi annarra óvefengjanlegra
fyrirbæra hefði aldrei litið dagsins
Jean-Paul Sartre.
lát því af með hjal þitt hættulegt
um himnavist með slöppum auðvaldsspírum
jónatan mávur játa þína sekt
jónatan mávur mig færðu ekki blekkt
palli var einn í heiminum
úr blárri rekkju reistu að morgni dags
hjá rauðum kolli, fíl og gulum skóm
er gólfið straukstu fótum fannstu strax
að fólkið það var horfið — löndin tóm
þú hentist um á vökrum brunabíl
þú barst mjög á — þú lifðir hátt og flott
þú fyrirleist hinn leiða og heimska skríl
sem loksins hafði kvatt og var á brott
þú undir páll minn einn við leik og störf
en allt er hverfult: von um líf og tal
þú fylltist, páll, og félagslegri þörf
við för þína í hinn dimma bíósal
ó palli minn, í dauðum hlutaheimi
þú hringlaðir á tilgangslausu sveimi
ljós. Því geta vísindi, sem fjalla vilja
um uppsprettu hugsana í vitundinni,
ekki látið sér nægja að vitna til ein-
hvers slangurs af fólki, sem í raun
og sannleika hefur reynslu af vitund-
inni í sjálfri sér, heldur verða þau
að gefa kost á kerfisbundinni aðferð,
sem einnig gæti leitt aðra einlæga
rannsakara til reynslu þessarar.
2. Reynsla af uppsprettu hugsunar er
bundin einskonar innsæi, óháðu tíma
og rúmi, þar eð táknmál tíma og
rúms nær ekki til hennar. Það er að
segja, þetta er reynsla af einhverju,
sem er „handan við“ reynslu tíma
og rúms; í henni hefði táknmál tima
og rúms ekkert gildi. Þar væri um að
ræða aðra tegund innsæis en hina
venjulegu, sem tengd er tima og rúmi.
Hvað er átt við með reynslu óháðri
tíma og rúmi? f því fælist að tákn-
mál tíma og rúms væru ekki í neinu
innra sambandi við vitund í sjálfri
Brœðurnir Henry og William James um 1902.
sér, á svipaðan hátt og táknmál lita
(í rúmi) er án tengsla við (tíma-
bundna) reynslu af hljóði.
Rökin, að þessi tegund innsæis sé
„ómöguleg“, eru í rauninni ekkert
annað en þrástögun á þeirri stað-
reynd, að innan takmarka reynslu
tíma-rúms sé reynsla óháð tíma og
rúmi ómöguleg. Kant varaðist þessa
villu og lét nægja ábendingu um, að
innsæi óháð tíma og rúmi væri óskilj-
anlegt þeim, sem eingöngu hrærðist
í reynslu tíma og rúms. Þannig er
allur knýjandi kraftur úr þeim rök-
um, að reynsla vitundar í sjálfri sér
sé ómöguleg með tilvísun til þess, að
okkur sé ekki gefin nein tegund
reynslu óháð tíma og rúmi.
3. Satt er það, að reynsla vitundar í
sjálfri sér hefur ekkert afmarkað
innihald. Það er að segja, i þessari
reynslu koma ekki fyrir neinir litir,
hljóð, bragð, ilman, tilfinning eða
aðrir aðgreinanlegir frumþættir
bundnir tíma og rúmi. Þetta er ein-
faldlega meðvituð „er-und“. Engu að
síður verður hún á augabragði greind
frá meðvitundarleysi með þvi unnt er
að muna hana, sem ekki er hægt um
meðvitundarleysið. Þar sem þessi tæra
vitund er á engan hátt afmörkuð, er
ekkert í henni, sem farið geti í bága
við neina sértekna reynslu. Samt sem
áður táknar sú staðreynd, að hún er
óafmörkuð, engan veginn að hún fyr-
irfinnist ekki.
4. Vísindalegum þankagangi stafar eng-
in hætta af þeirri staðreynd, að til sé
reynsla, sem eyðir mörkunum á milli
huglægni og hlutlægni, þvi að sú
reynsla er algjörlega einstök: Aðeins
þegar hugurinn öðlast reynslu af
sjálfum sér hverfa öll merki um að-
greiningu hugar og hlutar. Reynsla af
öllum öðrum hlutum lýtur eftir sem
áður lögmáli vísindalegrar aðgrein-
ingar á huglægni og hlutlægni.
Athugun frekari andmæla
Þetta voru rökin, sem ætla mætti að
fullburða vísindagrein sköpunargáfunn-
ar gæti gefið við hefðbundnum andmæl-
um áhrifaríkra vestrænna hugsuða. Eftir
er að fást við þá tegund vandamála, sem
sett eru fram af nútímaheimspekingum,
málfarslega sinnuðum. Enda bótt þeir
hafi enn lítil áhrif í þeim skilningi að
eiga beinan þátt í skoðanamyndun upp-
lýsts fólks almennt, verður að taka fullt
tillit til rannsókna þeirra, ef unnt á að
vera að taka athuganir á uppsprettu
hugsunar í vitundinni alvarlega sem
vísindi. Heimspekingar nú á dögum ein-
beita sér mjög að merkingum. í þessu
sambandi spyrja þeir, hvort „vitund í
sjálfri sér“ og „uppspretta hugsunar í vit-
undinni“ séu ekki merkingarlaust orða-
gjálfur. Ef ekki er vegur að nefna þetta
aðaláhugamál okkar hlutlægt, vísa til
þess eða tala um það, þá eru fræðikenn-
ingar um uppsprettu meðvitaðrar hugs-
unar út í hött. Af þeim sökum er okkur
gert að bæta fimmtu andbárunni við
hinar fjórar, sem sagt þeirri,
5. að ekki sé unnt að skírskota með
61