Samvinnan - 01.12.1973, Blaðsíða 65

„Rómr varS mikill af máli Sáms“ (Úr grafíkmöppu „Hrafnkötlu“ eftir Einar Hákonarson).
undir sig Jökulsdalsmönnum. Ef menn
vilja lesa eitthvað annað úr Hrafn-
kels sögu en það sem atburðir sögunnar
sjálfir gefa til kynna, er þá ekki freist-
andi að láta sér detta í hug að hér sé
höfundur sögunnar að lýsa þvi hvernig
valdakérfi þjóðveldisins varð til, upphafi
goðaveldisins? Áræðinn og ákveðinn mað-
ur kastar eign sinni á landrými, meira
en hann sjálfur þarf. Þetta er upphafið.
í skjóli þessa eignarréttar hefur hann
þegar eignast frumvöld. Sagan virðist svo
gera ráð fyrir aðstreymi fólks en skorti
á ónumdu landi. Landnámsmaðurinn get-
ur því sett skilyrði: þú færð land gegn
þvi að ég sé þinn höfðingi. Síðan er reist
hof til þess að býli landnámsmannsins sé
miðdepill byggðarinnar; þangað á fólk
að sækja andlega sem veraldlega forsjá.
Þá tekur höfðinginn sér goðorð yfir undir-
mönnum sínum. Þar með er komið skipu-
lag, þjóðfélagsmynd, með stéttaskiptingu.
í dæmi Hrafnkels seilist hann svo út fyr-
ir landnám sitt og þröngvir undir sig
mönnum í nærliggjandi dal. Nú hefur
hann tryggt sér þau völd sem hann sér
út yfir, og trúlega hafa landnámsmenn
í upphafi ekki hugsað langt út fyrir land-
nám sín.
Hrafnkatli er svo lýst að hann hafi
verið ójafnaðarmaður mikill en menntur
vel, linur og blíður við sína menn, en
stríður og stirðlyndur við Jökulsdals-
menn, stóð mjög í einvígum og bætti
öngvan mann fé.10) Hann hegðar sér eins
og maður sem hefur óskorað vald og veit
af því. Þessir eðlisþættir hafa ugglaust
átt sinn þátt í að tryggja honum völd og
áhrif. Hins vegar virðast þeir einnig
stuðla að sjálfsöryggi hans. Hrafnkell
sýnist viss um að ekkert geti ógnað völd-
um hans. Þetta má kalla ofmetnað 1 fari
hans.
Þau átök í goðorði Hrafnkels sem
spretta af vígi Einars Þorbjörnssonar eru
greinilega stéttalegs eðlis. Víg Einars er
refsing fyrir yfirsjón, heldur illt verk,
en engan veginn einsdæmi í íslendinga-
sögum. Hrafnkell lítur svo á að Einar
geti sjálfum sér um kennt, en þykir þetta
verk sitt þó verra en mörg önnur. Þess
vegna býður hann Þorbirni góðar sonar-
bætur, þótt e. t. v. megi segja að í þeim
felist nokkurt oflæti af Hrafnkels hálfu.
Þorbjörn er fátækur maður, andstætt
Bjarna bróður sínum og Sámi bróður-
syni.
Þorbjörn stendur næstneðst í þeim
þjóðfélagsstiga sem lýst er í Hrafnkels
sögu: höfðingi (Hrafnkell), efnaður bóndi
(Bjarni, Sámur), fátækur bóndi (Þor-
björn), verkamaður (Einar). Þrælar eru
ekki nefndir í sögunni. Höfðinginn drepur
verkamann sinn fyrir óhlýðni. Fátæki
bóndinn, faðir veikamannsins, fer til
höfðingjans og beiðir hann sonarbóta.
Höfðinginn bregst vel við og býður miklar
bætur fyrir soninn, slíkar sem hann hef-
ur aldrei fyrr boðið. Við ríkjandi þjóðfé-
lagsaðstæður hefði verið eðlilegt að fá-
tæki bóndinn hefði þegið bæturnar, ef
ekki með þökkum þá að minnsta kosti
möglunarlítið, og allt hefði verið í sömu
skorðum og áður. Annað væri ekki aðeins
óskynsamlegt, heldur fásinna. En nú
bregður svo við að Þorbjörn neitar boði
Hrafnkels. „Ég vil eigi þenna kost,“ hef-
ur sagan eftir honum ósköp blátt áfram,
og er sú afstaða ekki nánar skýrð. Þó
er þetta að minni hyggju eitt einkenni-
legasta atriði sögunnar. Vera má að Þor-
björn hafi fundið til þess yfirlætis sem
fólst í boði Hrafnkels, að hann hafi
skyndilega ekki lengur getað sætt sig við
stöðu sina í þjóðfélaginu. Hann kemur
til að beiðast bóta, en hafnar svo bót-
unum og setur skilyrði fyrir sáttum, sem
hann má vita að Hrafnkell muni aldrei
ganga að. Hann vill ekki að Hrafnkell
skammti réttlætið í eigin máli þótt vel
sé skammtað, heldur heimtar hann menn
til gerðar. „Þá þykist þú jafnmenntur
mér,“ segir Hrafnkell, „og munum við
ekki að því sættast.“ Með afstöðu sinni
hefur fátæki bóndinn gert uppreisn gegn
þjóðfélagsstöðu sinni og krafist jafnréttis
við höfðingjann. Höfðinginn þarf varla
að óttast, né fátæki bóndinn að vonast
eftir, að gerðamenn ákveði meiri bætur
en áður voru boðnar. Spurningin snýst
ekki lengur um sonarbætur heldur um
þjóðfélagsaðild.
Hrafnkatli þykir hlægilegt er hann spyr
að Sámur Bjarnason býr til mál á hendur
honum. Hann er viss um höfðingjastöðu
sína og völd i héraði, og þarf ekki að
óttast að tilraun til uppreisnar innan frá
hljóti mikinn byr meðal þingmanna hans.
Engu að síður ríður hann til þings með
sjö tigu manna, og hlýtur sú tala að vera
allmiklu hærri en þjóðveldislög hafa mælt
fyrir um þingfarir. Hann hefur því talið
sig við öllu búinn. Hrafnkell reiknar
dæmið rétt að því leyti að hann þarf ekki
að óttast ógnun innan frá. Hins vegar
hugsar hann ekki langt út fyrir sitt eigið
ríki. Hann virðist ekki gera ráð fyrir ógn-
un utan frá. Nú tekst þeim Sámi og Þor-
birni að lokum að fá liðveislu höfðingja
er stóðu Hrafnkatli á sporði, bæði að vits-
munum og liðsafla. Hið óvænta gerist.
Hrafnkell er sekur dæmdur. Sámur geng-
ur mjög uppstertur á þinginu og þykist
hafa látið Hrafnkel fara hneykju nokkra.
Það er ógnun utan frá, af öðrum lands-
hluta, er verður Hrafnkatli til falls, ekki
Sámur Bjarnason.
Ekki er svo að sjá að Sámur hafi hugs-
að lengra en fá Hrafnkel dæmdan. Þeir
Þjóstarssynir, liðsmenn Sáms af Vest-
fjörðum, gera hins vegar ekki endasleppt
við hann, heldur fylgja honum austur í
Hrafnkelsdal og heyja féránsdóm á Aðal-
bóli, og hrekja Hrafnkel burt. Sámur ger-
ist höfðingi í hans stað. Nú er þess að
gæta hver munur er á valdatöku Hrafn-
kels og Sáms. Hrafnkell brýst til valda
af eigin rammleik, en Sámur er hins veg-
ar settur til höfðingja fyrir annarra til-
stilli, af utanaðkomandi aðiljum, sem
sjálfir eru af höfðingj astétt. Þorbjöm
fær nú betra bú en áður, og er hann þar
með úr sögunni. Víg Einars smalamanns
og eftirmál þess hafa einungis orðið að-
dragandi annars og stærra máls: bar-
áttunnar um völd og áhrif,.
Hrafnkell hefur nú hrökklast burt, hof
hans brennt og hesti hans týnt fyrir
björg. Ætla mætti að nú væri komin heil-
leg frásögn af þjóðfélagslegri uppreisn,
þar sem höfðinginn hefur hlotið makleg
málagjöld fyrir illvirki sín og ójöfnuð.
Ný þjóðfélagsskipan væri komin þar sem
hinn efnaði bóndi hefði rutt úr vegi
höfðingjanum og landnámsmanninum.
En því er ekki að heilsa. Hrafnkell virðist
ákveðinn að vinna sess sinn að nýju. En
til þess þarf aðrar aðferðir en þær sem
dugðu til að brjótast til valda hið fyrra
sinn. í því ljósi held ég verði að skilja
ummæli hans, að hann hyggi það nú hé-
góma að trúa á goð. Að vísu kemur það
ekki fram í sögunni að Hrafnkell hafi
strax eftir ósigur sinn hugsað til þess að
vinna höfðingjatign sína á ný, en ég hygg
það ekki vera oftúlkun á skaplyndi
65