Samvinnan - 01.12.1973, Blaðsíða 53

Halldór Sigurðsson:
HORFUR SÓSIALISMANS
í RÓMONSKU AMERÍKU
Valdarán hersins í Chile og fall Allend-
es var mál sem varðaði heimsbyggðina
með öðrum hætti og í ríkara mæli en títt
er um atburði sem gerast í hinum svo-
nefnda 3. heimi. Jafnsundurleitir ein-
staklingar og hreyfingar einsog Pompi-
dou, Castro og Páll páfi sjötti, Kristilegir
demókratar á ítalíu, sovézki kommúnista-
flokkurinn og hinar tvær fjölmennu frí-
múrarareglur í Frakklandi fordæmdu
valdaránið. Mótmælaaðgerðir áttu sér
stað með þjóðum um allan heim. í Frakk-
landi lögðu verkamenn um land allt nið-
ur vinnu í nokkrar klukkustundir til að
gefa til kynna afstöðu sína. Aðeins frá
tveimur löndum bárust fagnaðarboð
vegna þess sem gerzt hafði: hernaðarein-
ræðisríkjunum Spáni og Brasilíu.
Allende forseti og „chilísk leið“ hans
til sósíalismans höfðu á sérstakan hátt
vakið áhuga og samúð í heimshlutum, þar
sem fólk vissi naumast hvar Chile var
að finna á landabréfinu áður en Allende
kom til valda árið 1970.
„Heimurinn hefur ekki orðið vitni að
þolinmóðari og agaðri stjórnarleiðtoga en
Allende," skrifaði Lundúna-blaðið „The
Observer“ í leiðara sem bar yfirskriftina
CHILE: VON SEM DÓ. „í stað þess að
hagnýta ríkisvaldið í marxískum anda
gegn andstæðingum sínum, kaus hann
þvertámóti samninga í stað þvingunar.“
Þrjár veigamiklar spurningar
Áhugi umheimsins á stjórn Allendes
hvíldi á þrem stoðum: einni alheimslegri,
annarri sem varðaði Rómönsku Ameríku
og þeirri þriðju sem varðaði Chile. í
fyrsta lagi vaknaði spurningin: Er hægt
að koma á marxísku (nánast kommún-
ísku plús vinstra-róttæku) stjórnarfari,
sem virðir og heldur áfram að virða hin-
ar lýðræðislegu leikreglur? Að því er varð-
ar Rómönsku Ameríku, vaknaði spurn-
ingin: Er hægt að koma á mikilvægum
umþótum í álfunni án valdbeitingar? Að
því er varðar Chile, vaknaði spurningin:
Hversvegna féll stjórn Allendes fyrir of-
beldi hersins í mesta lýðræðislandi Róm-
önsku Ameríku?
Þessar spurningar vöknuðu náttúrlega
með hliðsjón af sérstöku eðli og tildrögum
Allende-stjórnarinnar. Hún var fyrsta
„marxíska“ ríkisstjórnin sem nokkru
sinni hafði komizt til valda í fullkomlega
frjálsum og lýðræðislegum kosningum,
innan eða utan Rómönsku Ameríku.
Erlendis var litið svo á, að tiltölulega
varkár og samningafús stefna Allendes
væri nátengd eða stafaði af samsteypu-
stjórninni. Margir voru þeirrar skoðunar,
að stjórnin í Chile væri ekki einungis
fyrsta marxíska ríkisstjórn, sem komizt
hefði til valda eftir lýðræðisleiðum, held-
ur mundi einnig verða fyrsta marxíska
stjórn sem af frjálsum vilja fengi völdin í
hendur andstæðingum sinum eftir næstu
kosningar, ef úrslit þeirra yrðu henni
andstæð. „Tilraun“ Allendes í Chile var
líka nefnd „annað módel sósíalismans"
— sem öfugt við fyrsta módelið notaði
ekki lögregluríki og fangabúðir til að
sannfæra andstæðingana, heldur hag-
nýtti þvertámóti þingræðislegar aðferð-
ir. Stjórn Allendes var með öðrum orð-
um staðfesting þess, að hægt væri að
skapa „sósíalisma með mennskri ásjónu“
(svo gripið sé til orða Tékkans Alexand-
ers Dubceks).
Hann hafði aldrei neinn eiginlegan
meirihluta
En það voru tvennskonar aðstæður sem
gerðu réttmæti þessarar ályktunar vafa-
samt. Aðrar voru þær, að Allende hafði
einungis hlotið 36% atkvæðamagnsins í
forsetakosningunum sem færðu honum
völdin; kosningabandalag hans, Unidad
Popular, komst aðeins uppí 43% í þing-
kosningunum í marz 1973 — hinir borg-
aralegu andstöðuflokkar höfðu 57% at-
kvæðamagnsins. Þetta merkir, að á þingi
var aldrei neinn eiginlegur meirihluti
sem styddi hinar umfangsmiklu umbóta-
áætlanir hans, og það var augljósasta
ástæðan fyrir reiði hinna borgaralegu
þjóðfélagsstétta og herforingja yfir fram-
ferði Allende-stjórnarinnar, sem var ekki
ævinlega jafnfriðsamlegt.
Hinar aðstæðurnar, sem gera ályktun-
ina vafasama, voru fólgnar í því, að
Unidad Popular („Þjóðleg eining“) sam-
anstóð af tveimur stórum flokkum,
Kommúnistaflokknum er fylgdi Moskvu-
línunni og Sósíalistaflokki Allendes á-
samt nokkrum smáflokkum, sem spönn-
uðu bilið frá hinum sósíaldemókratíska
Róttæka flokki til meira eða minna bylt-
ingarsinnaðra vinstri-kaþólikka og marx-
ista. Á sama tíma og kommúnistarnir
studdu samningastefnu Allendes, var
meirihluti Sósíalistaflokksins undir for-
ustu flokksleiðtogans, Carlos Altamiranos,
fylgjandi róttækari byltingarstefnu. Þessi
hluti samsteypustjórnarinnar var ekki
frábitinn því að beita valdi til að stuðla
að því, að Allende næði því markmiði sínu
að koma á verkamannalýðveldi.
Samtöl við Castro
Meðan stóð á mánaðardvöl Fidels
Castros í Chile haustið 1971, þegar hann
var opinber gestur ríkisstjórnarinnar,
gafst honum færi á að gera samanburð á
þeim tveim „byltingarferlum" sem áttu
sér stað í einræðisrikinu Kúbu og lýð-
ræðisríkinu Chile. Þessir gömlu vinir,
Allende og Castro, áttu mörg samtöl við
Eduardo Frei með frelsishetju Chile, Bernardo
O’Higgins, í baksýn.
morgunverðarborðið á einkaheimili for-
setans, og einn morgun hóf Castro að
rekja fyrir vini sínum hin mörgu mein
lýðræðisskipulagsins, skýra fyrir honum
hættuna á „fasískri gagnbyltingu", nauð-
synina á ögun verkalýðsins o. s. frv.
Allende sótti þá hlaða af pappírum og
rétti vini sínum. Það voru gagnrýnar
greinar úr hinum borgaralegu blöðum og
lýsingar á ræðum sem leiðtogar stjórnar-
andstöðunnar höfðu haldið. „Lestu
þetta,“ sagði Allende, „og svo getum við
talazt við aftur.“ Daginn eftir kom Castro
að morgunverðarborðinu með skelfinguna
uppmálaða í hvern andlitsdrátt. „Ef þú
kemur þessum mönnum ekki undir aga,“
sagði hann ,„fær byltingin aldrei mögu-
leika á að takast. Við höfum aldrei lent
í neinu svipuðu þessu á Kúbu.“
Ekkert í öllum stjórnmálaferli Allendes
bendir til þess, að hann hefði beitt valdi
til að „koma þessum mönnum undir
aga“, jafnvel þó hann hefði átt þess kost.
En Chile er lika allt annað land en
Kúba, sem hefur bæði fyrir og eftir valda-
töku Castros einungis þekkt lögregluríki.
Saka hefði mátt Allende um að gera
hreina nauðsyn að dyggð: hann vissi vel,
að hann gat reiknað með hollustu her-
afla landsins meðan hann héldi sér inn-
an ramma stjórnarskrárinnar, og að her-
inn mundi líta á það sem skyldu sína að
snúast gegn honum þegar hann gerði það
ekki lengur.
Vopnun verkamanna
Ein af ástæðunum fyrir valdaráni hers-
ins var hin örlagaríka fjárhagslega og fé-
lagslega ringulreið sem smámsaman þró-
aðist í landinu; E. Fajon, fulltrúi í stjórn-
málanefnd franska kommúnistaflokks-
ins, kom í ágúst heim úr mánaðarheim-
sókn til Chile og hélt blaðamannafund
53