Samvinnan - 01.02.1977, Qupperneq 22

Kaupfélagsskapurinn jafnar auðsæld manna
Pétur Jónsson á Gautlöndum ritaöi grein í Búnaðarritið
1893 undir yfirskriftinni Kaupskapur og kaupfélagsskap-
ur. Er hún að meginefni vandlega rökstudd hugleiðing
um markmið og möguleika samvinnuverslunar á íslandi.
Meðal annars færir Pétur rök að því „að þjóð vor sé betur
farin að efnahag og skipulagi þegar verslun vor er í
höndum kaupfélaga heldur en kaupmannastéttar, þó inn-
lend sé; eða með öðrum orðum að verslunin eigi að vera
þjóðarmálefni.“ Hér fara á eftir glefsur úr máli Péturs.
Eitt hið versta gönuhlaup þjóðanna er misskipting
auðsins. Ekkert hefur meiru illu til leiðar komið en hún.
Það er ekki einungis allir þeir annmarkar og lestir sem
skorturinn kemur til leiðar beinlínis, heldur og búksorg,
eyðsla og ólifnaður sem fylgir of miklum auðæfum; ekki
einungis þrældómur og undirokun með öllu þeirra föru-
neyti sem auðsvaldið hneppir fjöldann í, heldur iðjuleysi
og drottnunargirni þeirra sem auðsvaldið hafa með hönd-
um. — Ef til vill er ekki allur skortur sprottinn af mis-
skiptingu auðsins og náttúrugæðanna, og vafalaust verð-
ur náttúrugæðunum aldrei miðlað jafnt til allra. Alls-
nægtir allra verða að líkindum aldrei til nema í hugmynd-
inni. En sú hugmynd er líka svo mikilsverð að hún ætti
að verða leiðarstjarna þjóðanna til sannra framfara og
farsældar.-------
Verslunin hefur nú frá alda öðli verið arðsöm atvinnu-
grein ... Verslunarstéttin hefur ef til vill átt flesta auð-
kýfinga allra stétta; þessir auðkýfingar hafa náð valdi
miklu, og vald þeirra hefur síst gefist betur en annað
auðsvald, hvorki í efnalegu né siðferðislegu tilliti.
Það munu nú margir hafa þá skoðun að hér á íslandi
þurfti eigi að fást um misskiptingu auðs né kvíða auðs-
valdi. Líklegt er og að seint rísi hér upp stórir auðkýf-
ingar eftir mælikvarða annarra þjóða. En þótt vér enga
stóra auðmenn eigum, höfum vér þó nægar sönnur á því
að væri vorum litlu efnum jafnar skipt með mönnum,
stæðum vér þó hóti framar í velgengni og menningu ...
Ég sé því enga tryggingu gegn því að öflug innlend
verslunarstétt geti náð auðsvaldi sem skaðar þjóðina meir
en það bætir. Eins og ég þykist hafa leitt rök að áður,
stendur ekki innlend verslunarstétt á eðlilegum og traust-
um fótum nema hún þoli samkeppni við erlenda kaup-
menn, og þegar hún er þess umkomin, er hún vafalaust
langauðugasta stétt landsins. En það getur hún ekki orðið
nema því aðeins að hún dragi með öllu móti vald og auð
verslunarinnar undir sig. Þótt þjóðin sé þá sterkari og
efnaðri í heild sinni, eru landsmenn, að undanteknum
þessum fámenna flokki, litlu betur famir og njóta á mjög
óbeinan hátt verslunararðsins.
Verslunararðurinn, þetta sárþráða lífsafl, er þá í fárra
manna höndum. En auður í fárra manna höndum er eins
og vatn í djúpum farvegum. Jarðvegurinn í kring getur
verið og er oft gróðurlaus fyrir því. Þessir farvegir grafa
sig æ dýpra og dýpra, og svo getur farið að þeir bylti nið-
ur jarðveginum á báða bóga.
En hvernig fer um verslunararðinn ef kaupfélögin
leiða hann inn í landið? — Þá getur hver sem vill og á
verslun þarf að halda, fengið sinn skerf af honum, þá
Pétur Jónsson á Gautlöndum, 1858—1922, sonur Jóns Sigurðssonar
alþingismanns og fyrsta formanns Kaupfélags Þingcyinga. Pétur var
stjórnarformaður og kaupfélagsstjóri Kaupfélags Þingeyinga 1889—
1919, framkvæmdastjóri Sambandsins 1902—1 og 1910—17, síðan
stjórnarformaður eftir að það starf var skilið frá framkvæmda-
stjórninni og til 1920 að hann tók við ráðherrastörfum.
Pétur var í hópi þeirra kaupfélagsmanna sem mest gaumgæfðu hug-
sjónagrundvöll og framtíðarmarkmið samvinnustefnunnar.
kemst hann inn á heimili hvers einasta félagsmanns;
hann minnkar skort og skuldabasl og hefur úr niðurlæg-
ing, hann vekur upp til sjálfstæðis og sjálfsmeðvitundar;
hann knýr til framsýni og lokkar og leiðir til félagsskapar.
Hann er fyrir þjóðina eins og frjósöm dögg eða seitlveita
um skrælnað tún og engi.
Ég tel það því einn af yfirburðum kaupfélagsskaparins
að hann jafnar auðsæld manna og gjörir sem flesta að-
njótandi verslunararðsins. En jafnframt hefur hann al-
menning til meira sjálfsforræðis, fyrst og fremst með
því að gera einstaklinginn efnaðri og óháðari öðrum og
þar næst með því að gjöra hann hluttakanda og með-
ráðanda í versluninni...
Valdi og ráðsmennsku kaupmanna má líkja við höfð-
ingjastjórn og stundum við fullt einveldi. En kaupfélags-
skapnum má fyllilega líkja við lýðstjórn; enda er kaup-
félagsskapurinn hjá öðrum þjóðum eitt af hinum hæg-
fara störfum verkmannalýðsins í þá átt að hefja sig til
jafnréttis og sjálfsforræðis ...
„Enginn er annars bróðir í leik“ og „Eins dauði er ann-
ars líf“. Þessir tveir málshættir sýna betur en flest annað
eðlisfar kaupmennskunnar. Fyrri málshátturinn á fylli-
lega við kaupmann og viðskiptamann hvorn gagnvart
öðrum. Að öllum jafnaði standa hagsmunir þeirra í nokk-
urs konar berhöggi hvor við annan ... En komi kaupfélag
í stað kaupmanns, er þessu á annan veg varið; þá er litið
á afleiðingarnar og allir spurðir til ráða sem afleiðing-
arnar koma niður á. Þar fer hagnaður félagsins og félags-
mannsins (seljanda og kaupanda) algjörlega saman. Það
sem skaðar félagsmanninn, skaðar um leið félagið ...