Neisti - 01.06.1968, Blaðsíða 17

kölíun sinni, þegar hann endanlega hafnar því sjónarmiði, að framleiSslan
verSi aS ganga fyrir öllu og sættir sig viS þaS, aS nauSsynlegar um-
bætur á öSrum sviSum, félagslegum og menningarlegum, geta valdiS
meiri eSa minni truflunum á gangi hennar.
Júgóslavfa er tvimælalaust þaS land, sem merkasta reynslu hefur hér
aS baki. En enda þótt sú reynsla verSskuldi miklu gaumgæfilegriathug-
un af hálfu sósíalista en hingaS til hefur átt sér staS, verSur vart komizt
hjá þvi aS álykta, aS neikvæSir lærdómar af henni séu fyrirferSarmeiri
en hinir. Eigi atvinnulýSræSi aS blómgast, krefst þaS tvenns: f fyrsta
lagi þarf efnahagsgrundvöllurinn aS vera kominn á nægilega hátt stig,
svo aS viSkomandi land geti komizt hjá þvi aS fórna félagslegum sjónar-
miSum í þágu hinna efnahagslegu; landiS þarf aS vera þaS langt komiS
aS grundvöllur sósfalismans verSi lagSur án nokkurrar nauSungar gagn-
vart framleiSendunxim, og um leiS þarf verkalýSsstéttin að hafa náS
ákveðnu menntunarstigi, til þess aS hún geti notfært sér þessa möguleika.
f öSru lagi krefst það samsvarandi breytingar f lýSræðisátt hjá öllum
stofnunum þjóðfélagsins. Hvorugt var fyrir hendi f Júgóslavfu; afleið-
ingarnar voru þær, að f skjóli verkamannaráðanna blómgaðist forstjóra-
vald og um leið var sjálfstjórn fyrirtækjanna tengd auknum áhrifum
markaðslögmála f efnahagskerfinu sem heildar. Vegna hins júgóslav-
neska fordæmis hafa menn oft hneigzt til að álfta, aS sjálfstjórn fram-
leiðendanna og vald markaðslögmála væru f eðli sfnu innbyrSis nátengd.
Þvf fer þó fjarri. Sjálfstjórn framleiðendanna má einnig hugsa sér
tengda viS aukiS lýðræði á öllum þjóSfélagssviSum, þar sem félagsleg
sjónarmið hefðu ótvfræðan forgangsrétt gagnvart markaSslögmálunum.
f staS þess aS takmarka vald þjóðfélagsstofnana yfir efnahagskerfinu yrðu
starfshættir þeirra gerðir lýðræðislegri. (Hér má bæta þvf við, aS
tilraun f þessa átt virðist vera f mótun á Kúbu, þótt of snemmt sé að
leggja endanlegan dóm á hana). - Á hinn bóginn er ekkert auðveldara
en að auka áhrif markaðsins og samsvarandi sjónarmiða, án þess að
þvf fylgi aukin áhrif verkamanna á stjórn fyrirtækjanna; einmitt f þá
átt virðist þróunin stefna víða f Austur - Evrópu, og síðustu breytingar
f Júgóslavíu eru einnig af þvf tagi.
AS endingu skal reynt að draga saman f sem fæst orð þaS sem hér hefur
verið sagt: AtvinnulýSræSi er hvort tveggja f senn eitt af þeim baráttu-
málum, sem við núverandi aðstæSur f þróuðum kapftalfskum löndum geta
bezt tengt saman verkalýðshreyfingu og sósfalísk markmið, og ómiss-
andi þáttur f fullþroska sósfalfsku þjóðfélagi. ÞaS er hins vegar ekki
einhver töfralækning, sem hægt er að beita viS allar aðstæður og komið
getur f staS allra annarra þjóðfélagsumbóta, heldur er það skilyrt á
tvennan hátt: það krefst ákveðinna sögulegra forsendna, eigi það að
vera framkvæmanlegt, og samsvarandi breytinga á þjóðfélagsheildinni,
eigi það að ná tilætluSum árangri.
17