Andvari - 01.01.1952, Side 35

andvari
Skúli Magnússon og Nýju innréttingamar
31
hvers vænta a£ þeim fámenna hópi manna, er áttu þess kost að
leita sér menntunar erlendis, þótt flestir þeirra yrði að láta sér
nægja stutta dvöl við Kaupmannahafnarháskóla við þröng kjör,
er leyfðu þeim ekki að kynna sér mikið annað en námsefni sitt,
er oftast var tóm guðfræði og varðaði yfirleitt á engan hátt
hagnýt efni. Dæmi manna, sem lengra komust og fleiru kynnt-
ust, eru undantekningar, sem staðfesta regluna. Má þar til nefna
Vísa-Gísla Magnússon, sem vegna upplags síns og víðtækrar hag-
nýtrar þekkingar hefði getað orðið mikilhæfur leiðtogi í atvinnu-
lífi þjóðarinnar, en varð eins og kunnugt er að lúta í lægra haldi
fyrir ofurvaldi einokunarskipulagsins, áhugaleysi stjórnarvalda og
kjarkleysi og deyfð landsmanna, er orðnir voru vanabundnir þræl-
dómsokinu.
Það er auðskilið mál, að þjóð, sem lent hefir í aðkreppu ein-
angrunar og efnalegrar niðurníðslu, þvílíkrar sem íslendingar voru
í sokknir um miðja 17. öld og urðu enn að sæta langa hríð, réttir
ekki hæglega við án áhrifa utan frá. Söguleg rök, minningar um
fyrri fremd, geta að vísu orðið slíkri þjóð drjúgur aflvaki. En
samtíma dæmi annarra þjóða hljóta samt að hafa dýpst áhrif til
hvatningar og eftirbreytni. Öll viðreisnarsaga íslendinga sannar
þetta, en sjaldan hefur það blasað jafn ljóslega við allra augum
eins og nú, á okkar dögum. Skilyrðin til þess að geta notfært sér
reynslu og fordæmi annarra þjóða, er sæta áttu frjálslegri og
hollvænlegri stjórnan um atvinnuefni sín, skorti hér að mestu.
Einangrunin og einokunin gegndu báðar sama hlutverkinu, enda
sambornar systur, og cnn átti löng stund að líða, áður en hér yrði
teljandi breyting á. En sú stund hefði samt eflaust lengri orðið,
ef eigi hefði neinn til þess geiYt að bjóða ofureflinu birginn og
freista hins ýtrasta — í vonlítilli baráttu. Þannig varð starf Vísa-
Gísla alls ekki árangurslaust, því auðveldlega má rekja til hans
og áhrifa frá honum fyrstu drögin til viðreisnar landinu upp úr
miðri 18. öld. Gísli Magnússon var sem kunnugt er tengdafaðir
Þórðar biskups Þorlákssonar í Skálholti, er sjálfur hafði framazt
víða erlendis, líkt og Gísli, og verður talinn einn liinn gagnmennt-
3