Andvari - 01.01.1952, Page 46

42
Þorkell Jóhannesson
ANDVABI
áður fram komið hjá þeim, sem rituð höfðu um framfarir íslands.
Hið nýja í þessu máli var sjálf félagsstofnunin og framlag félags-
manna til framkvæmdanna, og svo málflutningur Skúla sjálfs,
er leiddi til þess, að stjórnin ákvað að veita honum stuðning sinn
og féllst á tillögur hans og óskir. Sjálfur lýsir hann afstöðu sinni
til málsins í skýrslu til Landsnefndarinnar 1770 á þessa leið:
„Mönnum kom nú sarnan unr að stofna ldutafélag, svo sem land-
fógeti hafði lagt til, en hann lýsti því yfir, að ekkert slíkt yrði
án kónglegar náðar og valds framkvæmt, því félaginu mundi
mæta, auk annarra hindrana, sterk mótspyrna verzlunarfélags-
ins; en að hafa með höndum slíkar lramkvæmdir, undirorpnar
taxta og einokun, væri að vinna gegn allri skynsemi“. Sjálfsagt
verður að liafa í huga, að þessi orð eru rituð nærri 20 árum eftir
að innréttingarnar voru stofnaðar og að þá stóðu sem hæst deilur
Skúla og málaferli við Almenna verzlunarfélagið vegna innrétt-
inganna. En liér er afstöðu Skúla 1751 sarnt alveg rétt lýst. Frá
upphafi taldi hann höfuðatriði þessa máls, að afurðir stofnananna
væru undanþegnar taxtaákvæðum einokunarinnar og stolnun-
unum heimilað að l’lytja þær utan, ef ekki næðist samkomulag
uin verð við verzlunarfélagið, og mætti alls ekki frá þessu kvika.
Meira að segja hafði hann á takteinum úrræði til þess að bæta
konungi hallann, ef þetta atriði skyldi valda því, að verzlunar-
félagið gerði tilslökun þessa að uppsagnarsök og sliti samningi
sínum við stjórnina. Til þess kom ekki, því stjórnin ákvað, að
um þetta skyldi ekki fast ákveðið að sinni, en leitað samkomulags
um verðlag og vöruflutninga milli Llörmangarafélagsins og iðn-
aðarstofnananna. Varð Skúli að láta sér þetta lynda, enda var
mikið unnið, er honurn tókst að binda stjórnina í málið með all-
miklum fjárframlögum og öðrum fríðindum. í raun og veru var
hún nú orðin langstærsti hluthafinn í stofnununum og mátti
treysta því, að hún léti ekki verzlunarfélagið troða þær undir
fótum í fyrstu atrennu. Skúla var frá upphafi ljóst, hvaða þýð-
ingu stofnun innréttinganna gat haft fyrir verzlunarinál lands-
ins. Ég ætla meira að segja ekki of djarft að líta svo á, að annar