Fálkinn - 18.12.1942, Blaðsíða 20

14
JÓLABLAÐ FÁLKANS 1942
Anna Z. Osterman:
HEFÐARFRÚ OG
ÆFIÁGRIP
DÝRLINGUR
SANKTI BIRGITTU
Djúp og löng dæld skilur á milli
gömlu götaríkja Viistergötlands og
Östergötlands í Svíþjóð, Er sú dæld
fylt vatni og myndar stöðuvatnið
Vattern. Við norðurströnd vatnsins
er gammall herragarður eða stórl
bS'li, nálægt hinum fornu landamær-
um Svia og Göta. Stórbýli þetta
stendur einmitt í lijeraði, sem er
eitt þjóðsagnarikasta lijeraðið í öllu
landinu, og þjóðsagnirnar eru ekki
livað sist tengdar þessum bæ, sem
heitir Olshammar og var æskulieim-
iii sænska þjóðskáldsins Verner von
Heidenstam. En hæjarnafnið Ols-
hainmer er ekki upprunalegt í þess-
ari mynd. heldur hjet bærinn til
forna Ulvshammer eftir manninum,
sem fyrstur bygði jörðina, en sá
var lögmaðurinn í Narke — eða þá
Næríki — Ulv Gudmarson. Það er^
þó ekki við hann sjálfan, sem megn-
ið af þjóðsögnum frá bænum og
hjeraðinu er tengt, heldur við konu
lians, frú Birgittu 'Birgisdóttur. í
æsku Heidenstams geymdist ennþá
lijá aimúga lijeraðsins minningin
um frú Birgittu, hina ströngu og
valdamiklu frú Birgittu, sem ijet
reisa litla trjekirkju handa sjer á
sjálfu bæjarhlaðinu til þess að geta
þar titbeðið guð sinn á vigðri
grund. Og það var frú Birgitta, sem
reið yfir vatnið, yfir hið síbreyti-
lega Váttersvatn til Vadstena í
Ostergötlandi. En frú Birgitta er
ekki einungis persónuleiki, sem tii-
heyrir þjóðsögnum og dýrlingasög-
um. Hún var einu sinni til í raun-
veruleikanum iíka, lifandi kona úr
lioldi og blóði, og hún var kona,
sem þorði að segja valdamestu
mönnum þessa heims til syndanna,
eins og þeir væru. aðeins lítil börn,
en 'liún talaði á vegum síns himn-
eska Herra og drottins reiðiþrungin
refsingarorð til konunga, drotninga
og annara veraldlegra stórmenna og
loksins jafnvel til hins Heilaga Föð-
ur sjáifs. En enginn þeirra virðist
hafa Ireyst sjer til þess að þagga
niður i liinni bersöglu spákonu
drottins.
En hver er nú eiginlega þessi
djarfmikli og valdmikli kvenskör-
ungur, sem við mætum jafnt í þjóð-
sögnum, dýrlingasögum kirkjunnar
og sögu sænsku þjóðarinnar?
Hún var einasti Svíi miðaldanna,
sem hlotið hefir heimsfrægð, og
hún var dóttir sænsks stórmennis,
sem frægur er í löggjafarsögu Svia.
Birgitta fæddist sennilega árið 1303
á bænum Finsta i Uppsölum. Þar
bjó þá faðir hennar, Birgir Person,
liinn ríki og voldugi lögmaður,
sem samrýmdi fylkislög hinna
þriggja fornu „fólklanda“ Tiunda-
lands, Attundalands og Fjadrunda-
lands, en þessi þrjú hjeruð sam-
einuðust á valdatímum hans í eitt
samheyrandi lögsagnarumdæmi, sem
hlaut nafnið Upplönd, eða Uppland
á sænsku, og fyrsti lögmaður þessa
nýja „landskaps“ var Birgir Person.
Birgir lögmaður var kominn af
liinn voldugustu ætt, sem þá byggði
Upplöndin, og innan þeirrar ættar
var lögmannseinbættið þegar orðið
arfgengt. Það hefir—verið álitið, en
er þó ekki fullsannað, að ættin gæti
rakið upphaf sitt til hinnar frægu
svokölluðu Eirisku konungs-ættar.
Vitað er þó , að föðurbróðir Birgis
lögmaúns var erkibiskupinn i Upp-
sölum, Jakob Israelsson.
Móðurætt Birgittu þekkjum við
betur. Móðir hennar hjet Ingibjörg
og var dóttir hins fræga lögmanns
Bengts í Östergötlandi og konu
lians, Sigríðar hinnar fögru, en
Bengt lögmáður þessi var bróður-
sonur ekki lakari manns en hins
víðfræga Birgis jarls af Fólkunga-
ættinni, en það voru niðjar liins
gamla bóndahöfðingja er lifir ennþá
í þjóðsögunum og hjet Folke Fil-
byter. En Svíakonungurinn var kom-
inn af þeirri ætt. Birgitta var því
i móðurætt skyld hinni ráðandi
konungsfjölskyldu Svíþjóðar, en ætt-
faðir konungsfjölskyldunnar var
einmitt Birgir jarl.
Þau hjónin Birgir Person lög-
maður og frú Ingibjörg voru þó ekki
aðeins komin af göfugum ættum,
heldur áttu þau líka, á mælikvarða
þess tíma, auð fjár, sem hægt er að
gera sjer hugmynd um, ef maður
veit, að kona lögmannsins gat skil-
að þremur börnum sínum ekki
færri en nítján bæjum i arfleifð, en
við þá bættust tuttugu og tveir
bæir eftir dauða lögmannsins. Bir-
gitta Birgirsdóttir hlaut fjórðung
þessara jarðeigna og varð hún með
því ein auðugasta kona í öllu Svia-
ríki í snni tíð.
Hinn voldugi lögmaður Upplands
bjó á aðalbýli sínu, Finsta, ásamt
heimilisfólki.sínu, sem var svo fjöl-
margt, að ekki væri alólíkt konungs-
liirð af fógetum, skrifurum, munk-
um, kappellánum og mörgum öðr-
um. En þó að heimilið væri auðugt,
líktist það engan veginn hinum
skrautprýddu riddaraborgum í Ev-
rópu, það var frekar hið skraut-
lausa, ófegraða heimili sænsks
bóndahöfðingja, með „stórslofu“
svefnhúsum, steikáraluisi, geymslu-
húsum og fjósi. En í hinni svoköll-
uðu „stórstofu“ kom húsfólkið sam-
an á löngu, dimmu vetrarkvöldun-
uin, og þar var fólkið sett til alls-
konar vinnu við hina flöktandi birtu
sem lagði út frá logandi viðarstokk-
um á arninum. En í afkimum og
skúmaskotum salsins grúfði myrkr-
ið, ógnandi og leyndardómsfult, og
i myrkrinu þrífast púkar og óvættir
þjóðsögunnar; það er ekki óhætt
litlum börnum að fara jiangað. Þá
er öruggara og skemtilegra að sitja
með hinu fólkinu og föður sínum
í kringum arininn og hlusta á heim-
ilis-kapelláninn lesa húsléstur og
bænir, en lang skemtilegast þó, ef
hann fer að segja frá æfi helgra
manna og kvenna. Þá hlustar litla
Birgitta Birgisdóttir með allri sál
sinni gagntekinni af hetjudáðum
dýrlinga og píslarvotta kristindóms-
ins.
En lietjudáð dýrlinganna ogí.písl-
arvottanna var hetjudáð á andíegu
lífssviði, og það er ekki að ástæðu-
lausu, að helgisögurnar hafa lilotið
nafnið „hetjukvæði hinnar heilögu
kirkju“, og fyrir hina litlu dóttur
Birgis lögmanns urðu þessar helgi-
sögur að æfintýralegum hetjusög-
um, sem lirifu ímyndunarafl barns-
ins ómótstæðilega og vöktu aðdáun
þess á andlegum hetjuskap, á ná-
kvæmlega sama hátt og börn síðari
alda hafa fengið sínar hugmyndir
um hetjuskap úr sögum og æfin-
týrum, sem setja ímyndunarafl þeirra
i hreyfingu og gera það að verkum,
að börnin finna með sjálfúm sjer
hvatningu og löngun til þess að
líkjast sem mest söguhetjum sinum
í sínu eigin lífi. Þegar snemma á
æskuárunum ákvað Birgitta að likj-
ast hetjum helgisagnanna. ímyndun-
arafl hennar liefir að líkindum ver-
ið að leika sjer i sifellu að því við-
fangefni, sem á jiennan hátt varð
henni inngefið, og það er auðsjeð,
að endurminningin um lietjudáðir
hinna helgu manna fylgdi henni,
þegar hún fór úr salnum inn í litlu
svelnkompuna sina, út úr ljóshring
arineldsins inn í einveru og myrkur
svefnherbergisins. En þær myndir
og hugsanir, sem helgisögurnar
höfðu vákið í hinni næniu sál barns-
ins, fengu líf og raunveruleika í
draumvvitrunum næturinnar. Eina
nótt, en Birgitta var þá sjö ára
gömul, dreymdi hana einkennilegan