Vikan - 31.01.1974, Blaðsíða 16

Síðdegis laugardaginn 1. febrú-
ar 1908 var Frakki nokkur á öku-
ferö uppi í hliöum Lissabonborg-
ar. Skyndilega heyröist skothrið
úr áttinni að Verzlunartorginu,
störa torginu niðri á árbakk-
anum, og hann spurði ekilinn,
hvað á gengi. Ekillinn svaraði: —
Það er veriö aö drepa kónginn.
Þetta kann að vera skrök-
saga, ein margra, sem oft eru
haföar til aö skreyta eftirtektar-
veröa atburði, svo sem morð, en
hitt virðist vist, að margir auk
moröingjanna sjálfra vissu, aö
það stæði til að myrða Carlos kon-
ung, sem var fjörutiu og fjögurra
ára að aldri, jafnvel einmitt
þennan dag, siðdegis. A þessum
fyrstu vikum ársins 1908 var
mikil ókyrrð i stjórnmálum
Portúgals — skoðanir fjandsam-
legar konungdæminu voru út-
breiddar, og það var opinbert
leyndarmál, að hvenær sem væri
gæti orðið bylting og ofbeldisverk
framin gegn konungsættinni
Braganza. Aðeins þremur dögum
áður hafði lögreglan uppgötvað
og bælt niöur uppreisn lýðveldis-
sinna, sem ætluðu að taka völdin i
sinar hendur. Að kvöldi hins 29.
janúar höfðu menn tekið eftir þvi,
að almenningslyftan i grennd við
Hotel Braganza (slikar lyftur eru
þarna viða vegna hins mishæð-
ótta borgarstæðis) hafði stöðvazt
klukkan sex, en hópur manna
hafði samt fariö inn i hana að neð-
an, og komu sumir þeirra þangað
i vögnum. Lögreglunni var til-
kynnt þetta og hún gerði áhlaup á
lyftuganginn og tók alla fasta,
sem þar voru. Þegar svo leitað
var þarna, fundust miklar birgðir
af sprengjum og rifflum. Siðan
voru hinir handteknu yfirheyröir
og meðal þeirra voru forystu-
menn úr Lýðveldisflokknum, svo
sem Ribeira greifi og Affonso
Costa og i 1 jós kom, að þeir höfðu
áformaö að gera sams konar
árásir á lögreglustöövarnar i
Lissabon það sama kvöld. og þeg-
ar allt kæmist i uppnám að fá þá
liöveizlu hjá hernum, með þvi að
lýsa þvi yfir, að lýðveldi hefði
verið stofnað.
Gefa átti merki um uppreisnina
með fallbyssuskotum frá skipi,
sem lá bundiö á Tejo-ánni, en
þeim átti að hleypa af þegar ljós-
merki sæjust frá efri enda lyft-
unnar við Þjóðbókasafniö. Næstu
dagana voru sögur á kreiki um
allaborgina af fleiri uppþotum og
þvi var það, að skotin, sem gullu
frá bogagöngunum við
Verzlunartorgið siðdegis 1. febrú-
ar og urðu aö bana konunginum
og krónprinsinum, vöktu enga
undrun hjá borgarbuum, enda
þótt þau kæmu lögreglunni al-
gjörlega á óvart. Fá þjóð-
höfðingjamorð hefðu getað verið
fyrirsjáanlegri.
A þeim niu árum, sem hinn sæl-
legi og vingjarnlegi Carlos kon-
ungur hafði ráðið rikjum, hafði
ástandið farið Siversn-
andi. Samvizkuiausir stjórn-
málamenn höföu féflett rikissjóð-
inn skipulega, og mútur, spilling,
fjárglæfrar og skattsvik á hæstu
stöðum voru opinbert leyndarmál
og hneyksli. Sviksamleg meðferö
á almannafé var i þann veginn að
12 VIKAN 5. TBL.
gera rlkið gjaldþrota. Carlos,
sem var skemmtanasjúkur og
eyöslusamur sjálfur, hafði verið
riðinn við þessi misferli, þvi að
þrátt fyrir rikt kvonfang, — en
hann gekk að eiga Amélie, árið
1886, en hún var dóttir greifans af
Paris, — var hann orðinn
skuldunum vafinn og sffellt að
taka launin sin fyrirfram.
Gremjan hjá öllum almenningi
fór sívaxandi, eftir þvi sem þessi
misferh uröu óhóflegri, og þegar
kom fram á árið 1907 sá jafnvel
konungurinn, að svona mátti
þetta ekki ganga. Hann er sagður
hafa viðurkennt, að kröfur al-
mennings um endurbætur væru
sanngjarnar og harmaði, að
þingið skyldi ekki koma endur-
bótum á heldur meta meira for-
réttindin, sem spilltir stjórn-
málamenn nutu. „Nokkrir þing-
menn á ríkisþingi Portúgals”,
sagði hann, „voru orðnir svo
voldugir, að mest liktist léns-
herrunu'm á miðöldum”. Þeir
þóttust svo mjög yfir öll lög hafn-
ir, að enginn þorði að láta þá
greiöa skatta sina. Hann kvartaði
um, að andspænis þessu væri
hann sjálfur gjörsamlega valda-
laus, þar eð enginn ábyrgur ráð-
herra fengist til að stiga skref i þá
átt að afnema þessi misferli.
Kæmi slikur maður fram á
sjónarsviðið, skyldi hann veita
honum fullan stuðning við að
koma á nauðsynlegum umbótum.
Og raunverulega kom slikur
maður til sögunnar, árið 1907, þar
sem var Senhor Joao Franco, úr
„viöreisnarflokki” Portúgals.
Senhor Franco var 52 ára að
aldri, auðugur og haföi verið for-
sætisráöherra eitt ár og þá sann-
færzt um spillinguna i þingkerfi
landsins, og i maimánuði tókst
haim á hendur aö beita hörku-
brögöum til þess að bjarga landi
sinu. Hann sendi þingið heim og
tók sér alræðisvald með sam-
þykki konungs, að þvi er ætla má.
Hann tók samstundis að gera
harða hrið að ýmsum hagsmun-
um, sem komin var hefð á og
afhjupa óheiðarlega stjórnmála-
menn sem báru sig upp við
konunginn. en Carlos konungur
stóð með Franco og eignaöist
þannig óvini i hópi eindrcginna
konungssinna. En efnahagsráð-
stafanirnar, sem Franco kom á,
léttu ekkert á skattgreiðendum,
þvi að til þess að hafa fylgi hers-
ins, varö hann að hækka við hann
kaupið. Og ofan á allt þetta
bættist nýtt hneyksli, sem jók
óvinsældir konungs og Francos:
Einræðisherrann strikaði út allar
skuldir konungs við rikissjóð og
veitti honum launahækkun.
Franco beitti siharönandi ráð-
stöfunum til þess aö bæla niður
andstöðuna, sem sifellt færðist i
aukana. Hann bannaði opinbera
fundi, bældi niður blaöafréttir,
fangelsaði blaðamenn og elti uppi
og fangelsaði lýðvelissinna og
framfarasinna, þangað til
Caxias-kastalinn og riksfangelsin
voru oröin sneisafull. 1 ársbyrjun
1908 var Portúgal komið undir
fullkomna einræðisstjórn, en and-
staðan gegn Franco og konung-
dæminu sauö niðri i allri þjóðinni.
Almenningsálitið hafði komiö