Vikan - 05.04.1979, Blaðsíða 58

SONUR SÓLAR
Maður getur imyndað sér hann fölan, veiklulegan
ungling. Höfuðið virðist of stórt fyrir líkamann,
augnalokin eru þung og úr augum hans lýsir birta
draumhugans. Andlitsdrættir eru fíngerðir. Hann
virðist hafa verið kyrrlátur drengur og námfús,
hugsanir hafa reikað til bjartra staða í leit að
hamingju þeirri, sem sjúkur líkami hans neitaði
honum um. Hann var Ijúflyndur og viðkvæmur að
eðlisfari, hið unga hjarta hans var barmafullt af
kærleik. Hann virðist hafa haft unun af gönguferðum
um hallargarðana, af að hlýða á söng fuglanna, horfa
á fiskana i tjörnunum, anda að sér ilmi blómanna,
fylgjast með flökti fiðrildanna og verma grannvaxinn
likama sinn í sólskininu. Það var þegar stundum farið
að kalla hann „Lávarð hins ljúfa anda”.
Þannig lýsir Egyptalandsfræðingurinn Arthur
Weigall manninum, sem ég ætla að segja ykkur dálítið
frá í þessum þætti.
Hann var uppi fyrir 3300 árum og erfði tólf ára
gamall faraóstignina eftir föður sinn, Amenhótep III.
Sjálfur bar hann faraósheitið Amenhótep IV.
Þegar mannlýsingin hér að framan er höfð í huga,
er ekki furða þó maður verði undrandi, þegar maður
kemst að raun um það, að þessi Ijúfi unglingur átti
eftir að verða einn furðulegasti byltingamaður saman-
lagðrar mannkynssögunnar.
Flestar byltingar koma að neðan úr þjóðfélaginu,
en hér var byltingamaðurinn þjóðhöfðinginn, sjálfur
faraó, sem ekki var einungis einvaldur og æðsti
höfðingi í veraldlegum efnum, heldur einnig trúar-
leiðtogi þjóðar sinnar, í senn konungur og æðsti
prestur.
Amenhótep IV. ríkti í 17 ár i Egyptalandi. En fyrstu
fjögur árin hafði hann litil völd, því móðir hans,
konungsekkjan Tiy, var hinn raunverulegi stjórnandi.
Hið sérkennilega hugarfar sonar hennar hafði djúp
áhrif á hana, og þóttist hún þar kenna öfl, sem fremur
væru guðlegs eðlis en mannlegs. Ungi konungurinn
var bráðþroska, og um átján ára var hann orðinn
raunverulegur stjórnandi þjóðar sinnar.
Þegar Amenhótep var tólf ára varð heilsuleysi hans
almennt áhyggjuefni. Ekki einungis fjölskyldu hans,
heldur allri þjóðinni. Konungsættin yrði aldauða, ef
hann eignaðist ekki afkvæmi. Eftir langa eftir-
grennslan um drottningarefni varð egypsk stúlka,
Neferliti að nafni, af göfugu foreldri, fyrir valinu.
Hann var þá um tólf ára gamall, en brúðurin níu eða
tíu ára. Og skömmu eftir brúðkaupið lést faraó,
Amenhótep III. rúmlega fimmtugur, og arfleiddi að
völdunum þennan þrettán ára veikbyggöa ungling,
sem þegar var farinn að sýna rika tilhneigingu til að
sjá sýnir og dreyma undarlega drauma.
Um ástandið í rikinu er það að segja, að sigrar
Thútmóse III. og landvinningar og dugandi stjórn
Amenhóteps III. höfðu fyllt musterin ómetanlegum
verðmætum í gulli, gimsteinum og öðrum dýrgripum.
Telja sagnfræðingar, að þessi auðæfi hafi haft
spillandi áhrif á prestastéttina, sem smám saman hafi
tekið að vanrækja heilagar skyldur sínar og spillast
siöferðilega. En hér ber þess að gæta, að ekki var slikt
eingöngu prestunum að kenna, því faraó Egyptalands
var i senn konungur og æðsti prestur. En herskár
konungur sem fór ránshendi um önnur lönd, hefur
sem æðsti prestur verið prestastéttinni léleg fyrirmynd
í góðum siðum. Það má því segja að trúarbrögð
Egypta hafi spillst að ofan og niðurúr. Þegar andlegir
kostir bregðast hjá þjóðhöfðingjanum, hverfur andi
dyggðar einnig úr musterunum.
En nú má spyrja, hvort af svo miklu hafi verið að
taka í þessum fornu trúarbrögðum Egypta. Um það
segir hinn merki dulspekingur og rithöfundur Manly
Palmer Hall, að guðir hinna ýmsu rikishluta hafi verið
tákn mikilvægra lifssanninda; að launhelgar
Egyptalands hafi haft að geyma hin dýpstu trúarlegu
sannindi, og þær hafi verið meðal merkustu trúar-
stofnana heimsins á þessu timabili.
UNDARLEG ATVIK XXIII
ÆVAR R. KVARAN
Amenhótep IV. varð fljótt ljóst, að rikistrúin hafði
ýmsa galla og leiddi i sumum tilfellum til spillingar.
Hann gerði því fyrst tilraunir til leiðréttinga í þessum
efnum með nýrri túlkun á staðreyndum lífsins.
Hann hafði sem sagt meiri áhuga á heimspeki og
trúmálum en landvinningum og öðrum rikis-
málefnum. Hann hafði fyrst og fremst áhuga á þvi að
binda endi á fjölgyðisdýrkun Egypta, sem voru leifar
frá fornri tíð, þegar ríkið skiptist í fjölda smáríkja, sem
hvert fyrir sig hafði sérstakt verndargoð, er venjulega
var dýrkað í einhvers konar dýrslíki.
En Egyptar byrjuðu tiltölulega snemma einnig að
dýrka sólina sem guð, og smám saman tóku þeir líka
að dýrka hin ýmsu smágoð sín sem sólargoð, í likingu
við sólarguðinn Ra. Rökrétt þróun hefði átt að vera
sú, að smágoðin rynnu saman í einn guð. En þar var
þrándur í götu, þ.e. prestastéttin. Hver guð hafði sín
musteri og sinn prestahóp, sem átti mikilvægra stjórn-
málalegra og fjárhagslegra hagsmuna að gæta í því
sambandi. Þvi stærri sem flokkur prestanna var, þeim
mun sterkari var mótstaðan gegn öllu því, sem gæti
svipt þá sérréttindum sínum.
Voldugasta prestaveldið var i Þebu. Þegar borg þessi
varð aðsetur faraós, varð verndarguð hennar Amon
um leið æðstur egypskra guða. Honum var ekki
einungis jafnað við sólguðinn, heldur rann að lokum
saman við hann í eitt goð, Amon Ra. Prestar hans
voru svarnir andstæðingar eingyðishugmyndar, sem
ekki hafði í för með sér aukin völd fyrir þá sjálfa. En
tilgangur Amenhóteps IV. með því að útrýma
fjölgyðishugmyndinni var ekki sá að gera Amon að
einasta guðinum.
Sá guð sem Amenhótep vildi að Egyptar dýrkuðu
var táknaður með sólinni „hinum mikla Aton”,
uppsprettu alls lifs. Og Aton til heiðurs breytti hann
nafni sínu, Amenhótep í Ekn-Aton, þ.e. „sá sem Aton
elskar”.
Þegar unga siöbótamanninum i Þebu varð litið yfir
öll hin stórkostlegu musteri og minnismerki, sem faðir
hans og forfeður höfðu látið reisa Amon til heiðurs,
setti hann hljóðan.
Hann tók þá ákvörðun að reisa nýja borg fyrir
Aton, og hún skyldi einnig véra aðsetur faraós. Hann
valdi borgarstæði á stað einum 200 km fyrir norðan
Þebu, þar sem nú heitir El Amarna. Þar reisti hann
sólguðinum musteri og sjálfum sér höll. Talið er að
þetta hafi verið dýrðlegar byggingar, sem hafi verið
skreyttar með svo stórkostlegum hætti, að erfitt sé að
gera sér grein fyrir því.
Ekn-Aton tilbað guð sinn ekki með sama hætti og
prestar Amons, sem báru fram fórnir sinar i helgidómi
musterisins, þar sem enginn sólargeisli gat smogið inn.
Hann færði fórnir á altari sem stóð undir berum
himni í Ijósi sjálfrar sólarinnar, sem var tákn guðdóms
hans. Ekn-Aton gerði aldrei neina inynd af guðdómi
þeim sem hann dýrkaði. Aton var einungis táknaður
með sólkringlunni, en endumærandi og lífgefandi
geislar hennar enduðu í opinni hendi. Þangað til
höfðu mennirnir aidrei hugsað sér guð öðruvisi en i
mynd manns eða dýrs. Aton var sjálfur góðleikurinn,
„hinn kærleiksríki faðir alls þess sem hann hafði
skapað.” Kærleikur hans umvafði hina minnstu veru.
Aldrei var þess getið að Aton gæti skipt skapi og talað
til mannanna með raust þrumunnar eins og Jahve.
Aton var hinn mildi guð friðarins.
Ekn-Aton er fyrsti maðurinn i veraldarsögunni sem
predikar mannúð gagnvart öðrum mönnum, og
predikunarstóll hans var hásætið.
1 þessari nýju borg, Khut-en-Aton, stofnaði faraó í
raun og veru þessi trúarbrögð sín.Hér i skugga hinna
miklu mustera sá kenningin um hinn sanna Aton,
alföður, fyrst dagsins ljós. Kenning hans býr yfir slíkri
dýpt i hugsun, að merkirfrœðimenn hafa jafnvel talið
Ekn-A ton fyrsta upplýsta manninn sem sögur fara af.
Ekn-Aton aflaði hinni nýju trú sinni fljótt
lærisveina. 1 gröfum í E1 Amarna á Egyptalandi hafa
fundist margar áletranir sem skýra frá þvi, hvernig
konungurinn ræddi við vini sina um trúmál. 1 vali
þeirra sem leyfðist að umgangast hann, var þessi
mikli byltingamaður sérlega frjálslyndur. Hann
kærði sig kollóttan um erfðavenjur aðalsins og valdi
marga vini sína úr lægri stéttunum. Um Ekn-Aton var
sagt: „Hann gjörði hina lágu að höfðingjum.” Það
sem skipti hann aðalmáli var það, að þeir hefðu áhuga
á Kenningunni, eins og sólartrúarbrögðin voru kölluð
i áletrununum í E1 Amarna.
En þessi konunglegi siðbótamaður í trúarbrögðum
lét sér þetta ekki nægja. Hann leysti einnig listina úr
þeim viðjum sem ævafornar hefðir og eldgamlir siðir
höfðu hlekkjað hana i öldum saman.
Hin egypska list hafði alla tíð í óbreytileik sínum
borið vott um upphaf sitt. Hún var nefnilega allt frá
upphafi grafar- og musteralist. Af því stafa hin
fastmótuðu og hátiðlegu einkenni hennar. Tilgangur
listarinnar var fyrst og fremst sá, að skreyta hinsta
hvíldarstað hins látna með myndum, sem höfðu þann
tilgang að skapa kringum hann nýjan heim. Egypska
höggmyndalistin átti því upphaflega ekki rætur sínar
58 Vikan 14. tbl.