Menntamál - 01.08.1972, Blaðsíða 41

þau segist horfa mikið á sjónvarp. Ég komst að þessari
niðurstöðu í rannsókn, sem ég gerði meðal 10—14 ára
barna fyrir þremur árum. Hún vekur óhjákvæmilega
spurningu um hvort um sé að ræða beint orsakasam-
hengi milli óhóflegrar sjónvarpsnotkunar og lélegra ein-
kunna. Það má ugglaust finna dæmi um slíkt orsaka-
samband, en ég tel að meginskýringarinnar sé að leita
annars staðar og þá ekki sízt í félagslegu umhverfi
barnsins. Erlendar rannsóknir hafa leitt í Ijós, að for-
dæmi og umhyggja foreldranna, ásamt ýmsum öðrum
atriðum, býr að baki bæði skólaframmistöðunni og sjón-
varpsnotkuninni. Með öðrum orðum, börn, sem horfa
mjög mikið á sjónvarp og standa sig illa í skóla, hefðu
að öllum líkindum ekki staðið sig betur þótt þau hefði
ekki haft sjónvarp. Sá tími, sem þau eyða í sjónvarpið,
er ekki tekinn frá náminu, heldur frá bíóferðum, hasar-
blaðalestri og iðjuleysi, svo dæmi séu tekin.
Þar sem rannsóknir hafa spannað mjög marga aldurs-
flokka barna, hefur tekizt að sýna fram á, að sjónvarps-
notkun stendur í breytilegu sambandi við greind barn-
anna. f yngri aldursflokkum eru það greindari börnin,
sem horfa hlutfallslega meira en verr gefnir jafnaldrar
þeirra, en þegar ofar dregur í aldursflokka, snýst þetta
við, og þá eru það hin verr gefnu, sem horfa meira.
Skýringin, sem er gefin á þessu, er sú, að greindari
börnin nái fyrr en hin því þroskastigi, sem nauðsynlegt
sé til að fylgjast að gagni með efni sjónvarpsins, en vaxi
síðan upp úr því og leiti á önnur mið á sama tíma og
hinir verr gefnu jafnaldrar þeirra eru komnir á sjónvarps-
stigið. Þessari tilgátu er erfitt að gefa almennt gildi,
meðal annars vegna þess, að hið síbreytilega efni sjón-
varpsins gerir samanburð erfiðan.
Til þess að gera sér grein fyrir uppeldisáhrifum sjón-
varps er nauðsynlegt að vita, hvaða efni börnin sækjast
helzt eftir að sjá í sjónvarpinu. Rannsókn mín leiddi í
Ijós, að af einstökum þáttum voru tveir glæpaþættir og
fréttatíminn vinsælasta efni. Ef við athugum fréttirnar
nánar, þá er enginn vafi á því, að þær hafa mikil áhrif
í þá átt að hækka almennt þekkingarstig barnanna. Sá
samanburður, sem ég gat gert, benli til þess, að börn,
sem höfðu aðgang að sjónvarpi, væru betur að sér um
nýjustu viðburði, en börn, sem aðeins höfðu aðgang að
Qömlu miðlunum. Þess er þó að geta, að spurningar
mínar lutu að takmörkuðu sviði, og æskilegt væri að
geta gert ítarlegri könnun á þessu efni.
Glæpaþættirnir tveir, sem nutu svo mikilla vinsælda,
voru Dýrlingurinn og Harðjaxlinn. Þessir þættir, og aðrir,
sem hafa tekið við af þeim, eru mjög oft byggðir upp
i kring um ofbeldisverk af einhverju tagi. Það sem ég tel
sérstaklega mikilvægt í því sambandi er, að ofbeldis-
verkin eru ekki einungis unnin af illmennum og glæpa-
mönnum, heldur eru þau einnig sýnd sem nauðsynlegur
°g sjálfsagður liður í aðgerðum hetjunnar til að full-
r-ægja réttlætinu. Með því að sýna þetta efni ahhuga-
semdalaust má með nokkrum rétti segja, að fjölmiðill-
inn leggi blessun sína yfir atferli, sem barninu mun
aldrei haldast uppi að taka til fyrirmyndar í raunveru-
leikanum.
Þannig má leiða líkur að því, að sumt sjónvarpsefni
geti haft skaðvænleg áhrif á börn. En það hefur ekki
reynzt auðvelt að finna sannanir fyrir þessu. Ein merk-
asta rannsókn, sem hefur verið gerð á skiptum barna
við sjónvarp, sú sem Himmelweit framkvæmdi í Eng-
landi, leiddi til eftirfarandi niðurstöðu:
Sjónvarpsþættir með ofbeldiskenndu efni hafa ef til
vill ekki áhrif á börn með trausta skapgerð, en þeir
kunna að hafa áhrif á þau 5—10 prósent barna, sem eru
tilfinningalega veik fyrir.
Ég vildi geta látið í Ijós ákveðnar skoðanir á því,
hvaða efni börnum skuli leyft að sjá og hvað ekki. En
eins og ég hef þegar bent á, velta áhrifin svo mjög á
barninu sjálfu, en einnig á kringumstæðunum, t. d. með
hverjum það horfir á sjónvarpið, að ég tel ómögulegt
að stinga upp á ákveðnum reglum.
Óhugnanlegt efni sést reyndar víðar en i glæpaþátt-
um. Naumast líður sá dagur, að ekki sé skýrt í fréttum
frá náttúruhamförum eða styrjaldaraðgerðum, sem kosta
fjölda manns lífið. Þegar um er að ræða glæpaþætti
geta foreldrarnir mildað mjög áhrifin með því að út-
skýra fyrir börnunum, að þetta sé aðeins leikur og ein-
staklingarnir, sem eru skotnir eða slegnir, meiði sig
ekkert í raun og veru. Slíkar aðferðir duga hins vegar
skammt gagnvart fréttunum. Ekki dettur mér samt í hug
að leggja til, að börnum verði meinað að horfa á fréttir.
Ég vil aðeins benda á, að þær geta gefið tilefni til út-
skýringa ekki síður en annað sjónvarpsefni.
Ég hef nú rætt talsvert um ofbeldi í sjónvarpi. Þetta
geri ég ekki vegna þess, að ég telji íslenzka sjónvarpið
sérstaklega illa á vegi statt í þessu efni, heldur aðeins
vegna þess, að slíkt efni, þótt það sé ekki stór þáttur
að magni til af dagskránni, er mjög vinsælt, en jafnframt
það sem einna mest skýtur skökku við þau viðhorf, sem
börnunum eru innrætt á heimilum þeirra.
Ef við lltum í staðinn á efni sjónvarps almennt, ekki
aðeins á íslandi, heldur einnig I öðrum löndum, þá er
það augljóslega stéttbundið að vissu marki. Þ. e. a. s.
það efni, sem þar birtist, er yfirleitt samið af millistéttar-
fólki og fjallar um millistéttarfólk. Þessi staðreynd skipt-
ir töluverðu máli fyrir uppeldisáhrif tækisins. Efni, sem
er harla eðlilegt og venjulegt fyrir eitt barn, getur verið
mjög framandi fyrir annað barn. Sjónvarpið getur þvi
opnað nýja heima fyrir börnunum, ekki aðeins land-
fræðilega, heldur einnig félagslega. Afleiðingin af þessu
kom fram í rannsókn minni á þann veg, að drengir, sem
bjuggu á sjónvarpssvæði, reyndust hafa metnaðarfyllri
drauma um framtíðarstarf sitt en drengir, sem voru án
sjónvarps. Þegar þeir voru spurðir, hvaðan þeir hefðu
fengið hugmyndina að starfinu, nefndu þeir sjónvarpið
það oft, að mjög sterkar llkur benda til, að það hafi
haft bein áhrif á starfsóskirnar.
MENNTAMÁL
179