Heima er bezt - 01.10.1976, Blaðsíða 14

að þau væru komin til íslands, er frá árinu 1264, og sú
eina braglína, sem þar er tilfærð, er nefnd dans. Um
það eru skýr dæmi, að enn um sinn var það föst regla
að dansa eftir þeim, enda þótt hið fábrotna form þjóð-
kvæðanna hefði þegar tekið nokkrum breytingum.
Þessar breytingar voru fyrir þá sök gerðar, að ís-
lenzkt brageyra var orðið svo vant skorðuðum háttum
að það gat ekki sætt sig við neitt það, er svo var langt
fyrir neðan þá sem þjóðkvæðahátturinn, að því er varð-
aði rím og hrynjandi. Því var það, að enda þótt íslenzku
skáldin létu sér þenna hátt lynda sem grundvöll, þótt-
ust þau verða að umbæta hann til samræmis við sína
eigin kröfuharðari hætti. Dæmi um þetta er það, að al-
gengasti danski þjóðkvæðahátturinn, fjórar braglínur,
er myndaður af tveim vísuhelmingum; í hvorum helm-
ingnum eru fjögur áherzlu-atkvæði í fyrri línunni, og
hún endar á einkvæðu orði, en í annari braglínu eru
þrjú áherzlu-atkvæði og hún endar á tvíkvæðu orði.
Aðeins önnur og fjórða braglína ríma saman, og ekki
alltaf nákvæmlega. Þetta er sama vísuform og Coler-
idge notar annað veifið í kvæði sínu, Rime of the Anci-
ent Mariner, eins og hér:
Day after day, day after day,
We stuck, nor breath, nor motion,
As idle as a painted ship
Upon a painted ocean.
Vísu af þessari gerð tóku íslenzku skáldin sem undir-
stöðu, en þau gerðu á henni þær umbætur sem nú skal
greina:
1. Braglínurnar voru gerðar reglubundnari með því
að takmarka tölu áherzlulausra atkvæða.
2. Fullkomins ríms var krafist, og fyrsta og þriðja
braglína voru látnar ríma saman, auk annarar og fjórðu
braglínu.
3. Hljóðstafa, sem verið höfðu ófrávíkjanlcga sjálf-
sagðir í íslenzkum Ijóðum, var einnig krafist hér og
þeir settir í samræmi við strangar reglur, tveir (stuðl-
amir) í fyrri línu hvers vísuhelmings og einn (höfuð-
stafurinn) í fyrstu áherzlu síðari línunnar.
Auk alls þessa, var hljóðlengdar, sem þegar hér var
komið var horfin úr dönskunni, gætt jafn-stranglega og
gert hafði verið í hinu eldra ljóðaformi.
Við þessar formbreytingar var bætt enn einu sér-
kenni hinnar fornu ljóðagerðar, en það var notkun hins
auðuga skáldamáls. En skáldamálið mynduðu að nokkru
leyti sérstök orð, notuð aðeins í skáldskap og nefnd
heiti, cn þó á miklu víðtækara sviði gagnorðar líking-
ar, ýmist eitt orð samsett, en samt langtum fremur tvö
eða fleiri orð, er skýrðu eðli þess, er um var að ræða.
Þessar líkingar, sem frá því um 1200 eða fyrr voru
nefndar kenningar, voru stundum blátt áfram augljós
samanburður, eins og sævarhestur eða ölduhaukur um
skip, eða vopnahríð um orrustu, en smndum líka, með
víðtækum fróðleik, dregið af goðafræði, munnmælum
og rómantiskum sögum. Fullkominn skilningur á slíku
var fyrir þá eina, er höfðu þekkingu til þess að vita
hvaðan það var upp runnið. Af öllum góðum skáldum
var til þess ætlast að þau gætu neytt skáldamálsins að
vild og réttilega. Kunnátta í því var sjálfsagður þáttur
í íslenzkri skáldskaparíþrótt. Má gera sér nokkra hug-
mynd um það, hvað í þessu felst, þegar þess er gætt,
að gullkenningar í hinum forna skáldskap eru yfir fimm
hundruð og að þær greinast í tuttugu flokka, fjórtán
þessara flokka grundvallaðir á einhverjum sagnafróð-
leik eða einhverri goðsögn. Það skáldamál, sem með
þessum hætti hafði verið skapað, var langt of gagnlegt
til þess að láta það ónotað í hinum nýja skáldsltap.
Sannleikurinn er sá, að því varð að halda fullkomlega
til haga til þess að unnt væri að yrkja undir hinum dýru
háttum rímnanna. Án þess hefði ekki verið gerlegt að
finna alla þá hljóðstafi og öll þau rímorð (hendingar),
sem á þurfti að halda við svo flókin verkefni. Þegar
fram liðu stundir, notuðu skáldin þessi hjálpargögn
iðulega á beinlínis vélrænan hátt, og stundum ranglega,
en efnið sker venjulega úr um það, hvað við er átt. Ekki
er það óalgengt að skáldið. afsaki ófullkomleika sinn á
þessu sviði með því, að hann sé ófróður í Eddu.
Einstakt, og sæmilega einfalt, dæmi gæti orðið til
skilningsauka í þessu efni. Eitt skáldanna endar rímu
þannig:
Ég vil ekki nií í nótt
neitt á sjóinn fara.
Þriðja braglína erindisins endar á nótt og sú fjórða á
fara. Fyrsta braglína verður því að enda á orði sem
rímar við nótt, og til þess velur höfundurinn skálda-
málsorðið drótt (fylgdarlið, hirð). Svo er það höfuð-
stafurinn; hann er l, og höfundurinn velur skáldamáls-
heitið lofðungur (konungur) og á því verður næsta lína
að hef jast, en hún verður að enda á orði sem rímar við
fara. Þrautin er leyst með sævarkenningunni þara lönd.
Þannig er erindið fullkveðið, stuðlarnir eru l og n. Þá
hljóðar það þannig:
Látum alla lofðungs drótt
löndin kanna þara,
ég vil ekki nú í nótt
neitt á sjóinn fara.
Þetta kann erlendum manni að virðast býsna tilgert,
en því fer fjarri að íslenzka skáldið eða áheyrendur
hans finni í því nokkra tilgerð. Skáldamálið, með heit-
um sínum og kenningum, er þeim jafn-eðlilegt sem dag-
legt mál, og í öllum rímnaskáldskap er það sjálfsagt.
Hið einfalda erindi í dönsku þjóðkvæðunum var ekki
hið eina sem íslenzku skáldin tóku til umráða og endur-
bættu. Afbrigði, sem til urðu fyrir hreina tilviljun, voru
tekin til athugunar og urðu að nýjum fyrirmyndum.
Aðrar gerðir, sem fyrir komu í þjóðkvæðunum, gegndu
sama hlutverki, og innleiddar voru nýjar samfléttingar,
og sífellt bættist við töluna og afbrigðin. Sökum þess,
hve gögn skortir frá síðari hluta tólftu aldar og hinni
þrettándu, er nú ekki unnt að rekja það stig af stigi,
hvemig hin einfalda ríma jókst um margbreytileik, en
338 Heima er bezt