Heima er bezt - 01.10.1976, Blaðsíða 16

Frá öndverðu var það svo, að rímriaskáldin sköpuðu
ekki sjálf efnið í Ijóðum sínum. Það sem þau gerðu, var
að endursegja í bundnu máli sögu, sem þegar var til í
óbundnu máli, venjulega tilbúin eða rómantisk; hitt
var miklu fátíðara að þau fjölluðu um sannsögulega at-
burði eða sannsögulegar persónur. Til þessa lágu tvær
ástæður. I fyrsta lagi sú, að þjóðkvæðin voru að jafnaði
um rómantisk efni; sannsöguleg þjóðkvæði voru fá, og
ekki á meðal hinna eldri. í öðru lagi var það, að þegar
rímurnar komu til sögunnar, var það hvorttveggja, að
lygisögurnar og þær rómantisku voru orðnar bæði
margar og vinsælar. Persónurnar í þeim voru harla
margbreytilegar, og svo voru einnig atburðirnir og
sjónarsviðið, æfintýrin stórkostleg, viðureign við yfir-
náttúrlegar verur, ofsafengin óargadýr og ramma
drauga. Allt þetta gaf skáldskapnum mikið svigrúm og
var ætlað eingöngu til skemmtunar. Þessi upphaflega
hylli þeirra söguefna, sem gáfu hugmyndunum lausan
tauminn, fram yfir hið hversdagslega, hætti aldrei að
gnæfa yfir í síðari sögu rímnanna, enda þótt svið yrkis-
efnanna verði stærra og margbreytilegra á seytjándu
öld og síðar. Ef einkenna á þær með einhverju allsherj-
ar-heiti, er þeim bezt lýst með því að nefna þær róman-
tiskan skáldskap.
Þegar undan er skilið auka-atriði, sem brátt mun
nefnt, breyttust rímur lítið að ytri gerð allan þann tíma
er þær voru ortar. Þegar skáldið hafði valið sér sögu
eða frásagnarefni til þess að yrkja út af, byrjaði hann
á sjálfri byrjuninni og tók að snúa efninu í ljóð, að
jafnaði undir hinum forna og einfalda hætti er varð
til upp úr þjóðkvæðunum. Eftir að vera kominn á hent-
ugan stað í sögunni, lét hann fyrstu rímunni lokið.
Svo tók hann fyrir næsta kaflann, hæfilegan í aðra
rímu, og hélt áfram að yrkja, en venjulega undir öðr-
um hætti. Um nóga hætti var að velja, og gat honum
þá þótt viðeigandi, að hafa hverja rímu í flokknum und-
ir nýjum hætti, þó að tíðkanlegast væri að hafa lokarím-
una undir sama einfalda hættinum sem þá fyrstu. Enda
þótt nýr háttur sýndi það fullgreinilega, að ný ríma var
hafin, var það þó mjög tíðkanlegt að skáldið léti hér
lokið rímunni, en önnur ný skyldi hefjast. Rímnabálk-
urinn í heild nefndist flokkur, og á fyrri tímum er
það sjaldan, að tala rímna í honum komist upp í tíu
eða tólf, en eftir 1600 fer hún að komast upp í tutt-
ugu, þrjátíu, eða fjörutíu, og í tveim tilfellum sextíu
og áttatíu, en þetta eru undantekningar. (í fyrra til-
fellinu eru aðeins tvær undir einum og sama hætti.)
Erindatalan í rímu hneigist líka til hækkunar og fer
að komast nokkuð yfir hundraðið, stöku sinnum upp
undir tvö hundruð, og enda á þriðja hundrað (Níels
skáldi). Þessar tölur sanna nokkuð um það, hve geysi-
lega létt sumum skáldunum var um að yrkja rímur.
I>að sem ekki all-Iítilli breytiþróun tók, var ckki rím-
urnar sjálfar, heldur inngangscrindin framan við hverja
rímu. Á elztu tímum rímnaskáldskaparins voru þessar
innleiðslur venjulega stuttar, stundum ekki nema ein
eða tvær línur og sjaldan meira en fimm eða sex erindi.
Með almcnnum orðum cr þar iðulcga vikið að tilheyr-
endunum, konum eða körlum, eða hvorumtveggja, en
hitt er tíðara, að erindi þessi séu ávarp til ungrar konu,
eða hrós ungrar konu, sem skáldið vill vingast við, eða
dáir fyrir fegurð hennar eða aðra prýði. Fyrir þessa
sök var tekið að nefna þessa inngangsþætti mansöngva,
en það er fornt orð og táknar ástakvæði. Á elztu tím-
um höfðu skáldin fullan skilning á merkingu orðsins
og annaðhvort ortu samkvæmt þeim skilningi, eða létu
þess getið, fyrir hverja sök þau annaðhvort gátu ekki
eða vildu ekki yrkja eiginlegan mansöng, en kusu í þess
stað að ræða önnur efni, sem annaðhvort voru þeim
nákomnari eða hugleiknari. En þegar kemur fram á
síðari hluta sextándu aldar, tekur upprunaleg merking
orðsins að fyrnast, og án þess í minnsta máta að afsaka
sig, fara skáldin að nota þessi erindi til þess að fjalla
um hverskonar efni eftir því sem þeim bauð við að
horfa. Afleiðingin af þessu varð eðlilega sú, að man-
söngurinn og ríman, sem á eftir fylgdi, voru með öllu
aðskilin, svo að ekkert tengdi þau saman annað en sam-
eiginlegur háttur. Með þessu fylgdi tilhneiging til þess
að lengja mansönginn, þangað til hann er að lokum
orðinn eins langur eins og sumar rímurnar á eldri tím-
um. Hann verður þannig sjálfstætt kvæði, í stað þess
að vera formáli fyrir rímunni, eins og hann hafði upp-
runalega verið. Enda þótt meginþorri mansöngvanna
hafi lítið skáldskapargildi, er í sumum þeirra að finna
einkar hugðnæm efni, og sumir standa þeir hátt á meðal
þess sem mest er dáð í íslenzkum skáldskap.
Framhald í næsta blaði.
Haustið og skólarnir . ..
Framhald af bls. 321. ----------------------------
í upphafi hinn svonefndi námsleiði, sem ekki má nefna
sínu rétta nafni, en heitir á íslensku leti, en það er ekki
nógu fínt á máli skólafræðinganna. En námsleiðanum
fylgir að slegið verður slöku við námið, enda sannast
sagna, að oft verður lítið að gera allan þenna tíma. Verk-
efni, sem leysa mætti af hendi á nokkrum vikum, er
treint yfir jafnmarga mánuði. Af þessu leiða lakari
vinnubrögð, sem aftur segja til sín, þegar út í lífið
kemur. Hitt er þó ef til vill enn hættulegra, að með
þessu er stefnt að sundrungu í þjóðfélaginu. Námsfóllt-
ið, sem er parrakað árum saman á skólabekk, firrist
ósjálfrátt starfið og hinar starfandi stéttir, það skapar
sína eigin stétt og eigin hugsanaheim, sem vér þegar
sjáum ýmis merki til. Hinir, sem utan skólanna eru,
fyllast smám saman úlfúð og jafnvel hatri á skólagöngu
og menntun, og er þá sannarlega illa farið mcð þjóð
vorri, ef skólarnir, sem hafa það hlutverk að mennta
þjóðina og þroska hana, verða í augum almennings ein-
hverskonar þjóðarplága, sem erfitt sé að rísa undir, og
því best að losna við. Vér vonum að svo verði aldrei.
En hin langa skólaseta og skólaskylda býður óhjákvæmi-
lega hættunni heim, hvað sem verður.
St. Std.
340 Heima er bezt