Heima er bezt - 01.10.1976, Blaðsíða 15

annaðhvort laust fyrir eða laust eftir aldamótin 1400,
eru afbrigðin af ferskeyttu erindi, skýrt aðgreind, orð-
in átta, og tvö af þrískeyttu erindi, sem er algerlega ís-
lenzkt að uppruna. Og svo mátti líka gefa hverju erindi
ennþá meiri fjölbreytni með því að ríma upphaf hverr-
ar braglínu, eða hafa rím í miðri línunni. Stöðugt var
haldið áfram að mynda ný tilbrigði og nýja hætti allt
fram á nítjándu öld, svo að í því eina riti, sem til hlítar
hefir fjállað um þetta efni, eru taldir ekki færri en tutt-
ugu-og-þrír sjálfstæðir hættir, en á hverjum þeirra má
nær ótakmarkað fjölga tilbrigðum.
Sérstök nöfn hafa verið gefin ekki aðeins meginhátt-
unum heldur og mörgum afbrigðunum. Aðeins eins
þessara háttanafna er getið á elzta tímabilinu, en frá því
um það bil 1580 fara skáldin að hafa þann sið, að nefna
háttinn, sem þau yrkja undir, og í skrá frá seytjándu
öld, eru ekki færri en sjötíu-og-fimm hættir nafngreind-
ir og hver þeirra sýndur með dæmi. Á nítjándu öld fer
það að verða algengt að rita nafn háttarins við upphaf
hverrar rímu.
Allmiklu fyrir lok fjórtándu aldar var ríman tekin
við af þjóðkvæðinu, því elzta dæmið, sem geymst hefir,
er ritað í Flateyjarbók, handrit sem skráð var um 1380,
og má vel vera að sú ríma (Ólafs ríma Haraldssonar)
hafi verið ort tuttugu eða þrjátíu árum fyrir þann tíma.
Vel má vera að það sé hrein tilviljun að engin önnur
stök ríma hefir geymzt frá því tímaskeiði, en hitt er
ljóst, að skáldin gerðu sér bráðlega grein fyrir því, að
það sem þau höfðu ræktað upp úr þjóðkvæðunum,
færði þeim nýtt tækifæri. Þau sáu að ekki þurfti endi-
lega að segja í aðeins einni rímu það sem þau höfðu
að segja, að alveg eins vel mætti halda sögunni áfram í
fleiri rímum og að ekki þyrftu þær allar að vera undir
einum og sama hættinum, að meira að segja mundi
nokkur tilbreyting vera betri en tilbreytingarleysið.
Á þennan hátt varð til ný bókmenntagrein, bókmennta-
þáttur sem var og varð sérgrein íslands. Hvort sem '
skáldin gerðu sér það ljóst eða ekki, juku þau nú við
íslenzkar bókmenntir því sem þær hafði áður skort,
þ. c. a. s. langri ljóðsögu, sem um langan aldur hafði
verið að finna í bókmenntum fornþjóðanna, og í ná-
lægri tíð hafði líka þróazt í sumum grannlöndunum.
Engil-saxnesku skáldin höfðu sýnt hvernig hin fornu
stuðlaljóð gátu gegnt þessu hlutverki, en að þeirra
dæmi hafði elcki verið farið í Noregi eða á Islandi. Á
Frakklandi höfðu chansons de geste verið ortir svo að
yfir flæddi frá tólftu öld og síðan; á Þýzkalandi var
tekið að yrkja hin löngu söguljóð um innlend og erlend
efni um sama leyti, og England átti þegar fjölda róman-
tiskra ljóðsagna (bæði rímaðra og stuðlaðra), ortar frá
Íiví seint á þrcttándu öld og út alla fjórtándu öldina.
slendingar könnuðust vel við hina frakknesku chansons,
því margir þeirra höfðu verið þýddir í Noregi frá því
um 1225 og upp frá því. Svo er að sjá sem handritin
hafi ekki borizt beint frá Frakklandi, heldur frá Eng-
landi á Normannatímanum, og nokkur vitneskja um
ensku ljóðsögurnar, er um sumt eru meir í ætt við rím-
urnar, gæti auðveldlega hafa komið síðar. Sé það hrein
samtilviljun, er það merkilegt að mið-ensku rómanarnir
í stuðluðum ljóðum, koma skyndilega fram á sjónar-
sviðið um miðja fjórtándu öld, og eiga í því sammerkt
við rímurnar, að í þeim eru varðveitt rnörg skáldamáls-
orð forn, og er ótrúlegur fjöldi þeirra af norrænum
uppruna í þeim ljóðsögunum, sem til eru orðnar í hin-
um norðlægari hluta landsins. Hugsanlegt er, að orðið
ríma sé annar tengiliður milli þessara bókmennta
tveggja þjóða. Ekki var það tekið eftir dönsku þjóð-
kvæðunum, sem alla tíð nefndust viser. Fornfranska
orðið rime er sjaldan, eða máske aldrei, haft í merking-
unni vísnaflokkur, kvæði, en hafði þessa merkingu í
miðensku þegar 1250, og þetta form og þessa merkingu
er ekki að finna í neinni þeirri þjóðtungu sem líkleg er
til að hafa haft áhrif á íslenzku.
Með því að rímur eru sprottnar beint upp úr þjóð-
kvæðunum, er það ekki efamál, að í öndverðu voru þær
kveðnar (sungnar) með þjóðkvæðalögum, þótt vera
megi að þeir, sem ekki höfðu rödd til þess að kveða,
hafi einfaldlega lesið þær, eða þulið. Svo er að sjá sem
dansinn hafi snemma verið lagður niður, en alla tíð
síðan hefir það verið almenn venja að kveða rímur, og
svo er gert allt til þessa dags. Með því að lögunum var
eklti safnað fyrr en seint á nítjándu öld, er þess enginn
kostur að segja, hve lengi sum þeirra kunna að hafa
gengið frá einni kynslóð til annarar. Sérkenni er það,
að hvort sem rímur eru kveðnar eða lesnar, er það tíðk-
að að dvelja lengi á síðasta orði hvers erindis.
Hinar elztu rímur stakar voru efalaust ekki nema
meðallagi langar, eins og líka voru flest þjóðkvæðin.
Fá hin elztu þjóðkvæðanna dönsku eru yfir fimmtíu
ferskeytt erindi. Meðan rímur héldu áfram að vera
fremur stuttar, er sennilegt að skáldið, sem orti þær,
hafi sjálft kveðið þær eða þulið, eins og átti sér stað um
þjóðkvæðin, og svo hafi þær verið lærðar utanbókar og
fluttar á ný, án þess að vera færðar í letur. Þetta gat
auðveldlega átt sér stað ef flokkurinn var ekki nema
tvær eða þrjár rímur. En þegar flokkarnir fóru að verða
lengri en þetta og taka yfir fimm eða sex, eða jafnvel
tíu eða tólf rímur, og þannig ein fimm eða sex hundruð
erindi, verða líkurnar fyrir aðeins munnlegri geyfnd
minni og minni. Hversu mikið sem skáldið kann að
hafa ort í einni lotu, er það nær einsætt, að þar kom að
hann varð að skrifa upp það sem komið var, og að
flokkurinn í heild sinni geymdist loks í handriti. í hin-
um eldri rímum er þá staði að finna, sem sanna þetta,
því þar er oft minnzt á skrifað mál og að skrifa. Af
slíkum orðum má greinilega ráða það, að eitt eða fleiri
eintök af rímunum (flokknum) sérstökum hafi verið
gerð; er það merkilegt og hörmulegt að ekki eitt af
þeim skuli hafa geymzt. Ef ekki hefðu svo margar þeirra
verið teknar upp í þau sex miklu rímnasöfn, sem gerð
voru á scxtándu öld og enn eru varðveitt, cða geymzt
hafa í yngri handritum, mundu nú flestar þeirra rímna,
scm ortar voru fyrir 1540, vera með öllu glataðar. Svo
er fyrir að þakka, að þessar heimildir hafa varðveitt
ekki færri en fimmtíu-og-sjö flokka frá þeim tíma, þó
að ekki séu þeir allir heilir.
Heima er bezt 339