Kirkjuritið - 01.10.1939, Síða 40

326
Vigfús Guðmundsson:
Október
urnar, ættu að vera sem veglegastar. En þetta breyttist alt mikið
með siðabreytingunni, um miðja 16. öld. Og kirkjurnar guldu
þess. Hætt var, því sem næst, að gefa til þeirra, og áhugi um
prýði kirknanna og viðhald þeirra dofnaði að sama skapi.
Siðarófíð' á 16. öld hafði líka að vísu nokkura siðabót í för með
sér og hreinsun trúarbragða. Sérstaklega á þeim átrúnaði •—
þegar um ytri einkenni og fjárhagsleg áhrif er að ræða — að
kaupa mætti kvittanir allskonar synda og illverka fyrir framreitt
gjald, eða góðar dánargjafir. En jafnframt og létti þessum katólska
fjárdrætti páfa, og margskonar ásælni biskupa og annara stór-
höfðingja kirkjunnar, kom í staðinn lúterska konungsvaldið, með
allar sínar útiklær. Klaustrin, með hundruðum jarða, voru rænd
eignum sínum, kvaðir voru lagðar á landsbúa (og síðar voru allar
kirkjur landsins skattlagðar um 5% af tekjum þeirra, til konung-
legu kirkjunnar á Bessastöðum). Auðugir menn og erfingjar þeirra
voru sviftir miklum eignum, og efnaðar kirkjur rúnar með ýms-
um hætti: Gulli, silfri og góðum gripum. Og jafnframt áttu inn-
lendu, lútersku biskuparnir sjálfir ekki lítinn þátt i ruplinu úr
kirkjunum. Nægir sem dæmi að nefna aðeins krossinn helga í
Kallaðarnesi og skrín Þorláks biskups lielga i Skálholti. Páll bisk-
up, sonur Jóns Loftssonar í Odda, lét Þorstein, sem þá var
„hagastr maðr at málmi á öllu íslandi" smiða gullskrautið á
skrínið, sem var í líkkistu stærð. Og biskup lagði þar til — áheita-
gjafir og annað — „ógrynni fjár í gulli og gimsteinum, ok í brendu
silfri“ (Bisk. s. I. 134). — Verðmæti skrínsins var „iiijc hundraða“,
jafnt og 24 jarðir, 20 hundr hver. En væri það til ennþá og ó-
skemt, mundi fást í það boðin 1 miljón króna.
Litlu eftir þetta rán og rupl hófst einokun Dana í almætti sinu.
Og ein afleiðing hennar var alger vöntun í köflum á nægilegu
timbri til húsabóta og kirkjubygginga, svo og, að það er fáanlegt
var seldist með óbærilegu verði.
Fyr á tímum þótti fara bezt á því að prýða kirkjur með reflum
og tjöldum, þótt þær væru alþiljaðar innan eða af timbri einu
saman. En siðar tókst ekki að hylja alla grjótveggi eða torfveggi
fátækra kirkna, hvorki með timbri né tjöldum.
Er nú komið að þvi að sýna dæmi af tveimur ólíkum kirkjum
á sama stað — þeim stað, þar sem lengi stóð, óx og blómgvaðist
eitt hið auðugasta klaustur á íslandi, í Viðey 1226—1539.
Það var hvitasunnuundur, hátíðarfagnaður og messa Diðriks
von Minden, umboðsmanns hirðstjóra, og dönsku dáta hans: Að
þeir komu í Viðey á hvítasunnumorgun 1539, ráku burt fólkið,
en settust þar að sjálfir, rændu klaustrið og kirkjuna og rifu hana