Tímarit lögfræðinga - 01.09.1992, Blaðsíða 14

heldur í stjórnlaganefnd þingsins16 Samkvæmt konungsbréfi 23. september
1848 átti að fresta lögtöku sérákvæða um stjórnskipulega stöðu íslands í ríkinu
þar til Alþingi hefði fjallað um þau.17 Stjórnarskrá Danmerkur ríkis hafði fyrst og
fremst gildi fyrir íslendinga að því leyti sem hún fól í sér breytingu á æðstu stjórn
ríkisins. Ákvæðin um sjálfstæði dómstólanna og starfsöryggi dómara hafði áhrif
að því leyti að Hæstiréttur fjallaði um íslensk mál á áfrýjunarstigi. Þann 28. júlí
1866 var lögtekin ný stjórnarskrá með heitinu „Danmarks Riges gjennemsete
Grundlov 5. Juni 1849“, en hún fól ekki í sér efnisbreytingar að því er varðaði
réttarstöðu dómara. Ákvæðið um frávikningu dómara var í 73. gr. nýju
stjórnarskrárinnar. Eftir stöðulögunum frá 2. janúar 1871 gilti þessi stjórnarskrá
ekki fyrir ísland að öðru leyti en varðandi æðstu stjórn ríkisins. Hún var
hinsvegar aðalfyrirmynd íslensku stjórnarskrárinnar frá 1874. Ákvæði dönsku
stjórnarskrárinnar um starfsöryggi dómara tóku, eins og ákvæði þeirrar ís-
lensku, einungis til umboðsstarfalausra dómara.18
Um miðja 19. öld voru hinir reglulegu héraðsdómarar á íslandi, sýslumenn-
irnir, fjarri því að vera umboðsstarfalausir. Þeir voru þá, eins og nú, umboðs
menn stjórnarinnar hver í sínu héraði. Hinsvegar voru dómendur landsyfir-
dómsins umboðsstarfalausir í skilningi stjórnarskrárinnar. Verður ekki betur
séð en að þeir hafi notið verndar stjórnarskrárinnar frá 1849 eins og aðrir
dómarar í ríkinu á gildistíma hennar.19 Stjórnarskráin frá 1866 var í raun, þrátt
fyrir nafnið, ný stjórnarskrá sem afnam þá gömlu. Virðist hafa verið ætlast til að
nokkurn veginn jafnframt yrði sett stjórnarskrá fyrir ísland og engir fulltrúar
íslendinga áttu hlut að samþykkt stjórnarskrárinnar 1866. Það dróst raunar úr
hömlu að íslendingar fengju eigin stjórnarskrá og það er ekki fyrr en með
stöðulögunum frá 1871 sem gert er fulljóst að stjórnarskráin frá 1866 gilti ekki
16 Brynjólfur Pjetursson. Aðrir þingfulltrúar frá Islandi voru Jón Guðmundsson ritstjóri, Jón
Johnsen bæjarfógeti, Konráð Gíslason prófessor og Jón Sigurðsson forseti. Alþingismannatal, s.
461-462, Beretning om Forhandlingerne paa Rigsdagen, sp. 3-4. Ekki verður séð að þessir
þingfulltrúar hafi tekið mikinn þátt í þingstörfunum. Johnsen tók þó nokkurn þátt í umræðunum um
sérstöðu fslands. Brynjólfur, Jón Guðmundsson og Jón Johnsen greiddu atkvæði með samþykkt
stjórnarskrárfrumvarpsins við lokaatkvæðagreiðslu. Konráð og Jón Sigurðsson voru fjarverandi.
Beretning, sp. 3646-3647.
17 I þingsetningarræðu sinni komst forsætisráðherrann, Moltke greifi, svo að orði:
De til Islands ejendommelige Forhold svarende, for samme særegne, Indretninger kunne
fórst ordnes, efterat en islandsk Forsamling derover er bleven hert.
Beretning, sp. 7.
18 Stjskr. 1849 bráðabirgðaákvæði nr. 3 og stjskr. 1866, bráðabirgðaákvæði nr. 2. H. Matzen Den
danske Statsforfatningsret I, s. 2-3, 229 ... 234 ... 241 ... 245-250 og III, s. 268.
19 Þessi skoðun byggist ekki á fullnaðarathugun á öllum tiltækum heimildum. Þær umræður sem
fram fóru á Alþingi 1885 um umboðsstörf yfirdómenda lutu að embættum sem þeir gegndu jafnhliða
yfirdómarastörfunum samkvæmt sérstökum ákvörðunum varðandi hvern um sig. Fyrirgerðu þeir
þessum embættum mátti svipta þá þeim með yfirvaldsboði án þess að dómstörfin væru frá þeim skilin
jafnframt með sama hætti.
92